Το μανιφέστο της «φιλοσοφικής» ψυχοθεραπείας
Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης
Το best seller Πλάτωνας όχι Προζάκ (πρωτότυπος τίτλος: Plato, not Prozac!, 1999, στα ελληνικά το 2002 απ’ τις εκδόσεις Λιβάνη) εισηγείται στο πλατύ κοινό τη Φιλοσοφική Συμβουλευτική, μια πρακτική εδώ και δεκαετίες δημοφιλή στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Η πρακτική συνίσταται στην παροχή εξατομικευμένων συμβουλών από επαγγελματίες ψυχικής υγείας σε θεραπευόμενους, με βάση τις θεωρίες των μεγάλων φιλοσόφων. Η διαδικασία ξεκίνησε με τον Gert Achenbach στη Γερμανία (1980) και λίγο αργότερα επεκτάθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες (1990).
Ο συγγραφέας του, καθηγητής φιλοσοφίας στο City College και πρόεδρος της Αμερικανικής Ένωσης Επαγγελματιών Φιλοσοφίας (APPA), υποστηρίζει ότι το φιλοσοφείν δεν είναι αποκλειστικά θεωρητικό αντικείμενο που απευθύνεται στους εξειδικευμένους ακαδημαϊκούς, αλλά μια χρήσιμη πηγή καθοδήγησης για την καθημερινή ζωή του κάθε ανθρώπου. Πολύ περισσότερο, η παροχή προσωπικών συμβουλών μέσα απ’ την ιστορία της φιλοσοφίας είναι πολύτιμη για τον σύγχρονο άνθρωπο, που ακροβατεί ανάμεσα στην (υποτίθεται) ξεπερασμένη πνευματικότητα των παραδοσιακών θρησκειών, και στις ακραιφνώς βιολογικές μεθόδους της ψυχιατρικής φαρμακοθεραπείας (εξ ου και η αναφορά στο Prozac, στον τίτλο).
Αν, επηρεασμένοι από τον αντίκτυπο της Αναλυτικής φιλοσοφίας, οι άνθρωποι θεωρούν το φιλοσοφείν στεγνή και αυστηρά ακαδημαϊκή δραστηριότητα, ο Marinoff σκόπιμα μας υπενθυμίζει τον Σωκράτη, ο οποίος, περιφερόμενος στους κεντρικούς δρόμους της αρχαίας Αθήνας, συζητούσε με συμπολίτες του σχετικά με τη ζωή που ένας άνθρωπος αξίζει να ζει:
«Η φιλοσοφία επιστρέφει στο φως της ημέρας, όπου οι συνηθισμένοι άνθρωποι μπορούν να την κατανοήσουν και να την εφαρμόσουν. Διορατικές αντιλήψεις για την ανθρώπινη ύπαρξη άφθαρτες από το χρόνο είναι διαθέσιμες για εσάς. Εμείς οι επαγγελματίες της εφαρμοσμένης φιλοσοφίας τις παίρνουμε από τα μουχλιασμένα ράφια της βιβλιοθήκης, τις ξεσκονίζουμε και τις θέτουμε στη διάθεσή σας. Μπορείτε να μάθετε να τις χρησιμοποιείτε. Δεν χρειάζεται προηγούμενη εμπειρία. Μπορεί να θελήσετε μια περιήγηση στην περιοχή της φιλοσοφίας πριν ξεκινήσετε από μόνοι σας. Αυτό το βιβλίο σας το προσφέρει αυτό μαζί με επεξηγήσεις για τις διαδρομές που θα ακολουθήσετε για να έχετε ένα ασφαλές και συναρπαστικό ταξί στη φιλοσοφία, μόνοι σας ή με ένα φίλο».
Καθώς, μάλιστα, ο εικοστός αιώνας σηματοδότησε για τα καλά την κατάρρευση των πάσης φύσεως «αυθεντιών», εμείς σήμερα καλούμαστε να «επινοήσουμε» ένα προσωπικό νόημα για την ύπαρξή μας. Αυτό ακριβώς συμβαίνει τελευταία σύμφωνα με τον συγγραφέα, στα καφενεία όπου μαζεύονται ομάδες και διεξάγουν τον περίφημο «σωκρατικό διάλογο».
Η πρακτική αυτή, που δημιουργήθηκε απ’ τον Leonard Nelson στη Γερμανία και διαδόθηκε μετά σε Ολλανδία και ΗΠΑ, διεξάγεται με πέντε έως δέκα άτομα και διαιρείται σε μια δύο μερών διαδικασία: πρώτα τίθεται ένα ερώτημα του τύπου «τι είναι το Χ». Ύστερα, οι συμμετέχοντες μοιράζονται με την ομάδα ένα βιωματικό παράδειγμά τους, για να επιλεγεί κάποιο από αυτά τα παραδείγματα και να αναλυθεί στις μικρότερες δυνατές συνιστώσες του. Τότε επιλέγεται ένας γενικός και συνοπτικός ορισμός. Τέλος, ο ορισμός αντικρούεται και αναζητούνται τρόποι για τη βελτίωσή του. Όπως μας λέει ο Marinoff:
«Ως επαγγελματίας της εφαρμοσμένης φιλοσοφίας, υποστηρίζω τα ενδιαφέροντα των πελατών μου. Δουλειά μου είναι να βοηθώ τους πελάτες μου να καταλάβουν το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν και μέσω διαλόγου ν ξεδιαλύνουμε και να κατατάξουμε επιμέρους παράγοντες και συνέπειες. Τους βοηθώ να βρουν τις καλύτερες λύσεις, με μια φιλοσοφική προσέγγιση συμβατή με τα δικά τους πιστεύω και συνάμα αρμονικές με τις τιμημένες από το χρόνο αρχές της γνώσης που μας βοηθούν να ζούμε πιο ενάρετη και αποτελεσματική ζωή».
Ο Marinoff παραθέτει το παράδειγμα της έννοιας «ελπίδα», όπου αναλύθηκε η ιστορία ενός άνδρα που αναζητούσε εναγωνίως την αγαπημένη του. Ο τελικός ορισμός ήταν πως η ελπίδα είναι η διατήρηση των προσδοκιών κάποιου. Αυτή η τακτική περιγράφεται στην τρίτη ενότητα του βιβλίου. Οι προηγούμενες είναι αφιερωμένες στη συμβουλευτική ατόμων.
Ο συγγραφέας εισηγείται τη διαδικασία Π.Σ.Α.Π.Ε. (πρωτότυπος τίτλος: P.E.A.C.E.) για μια «φιλοσοφική» αντιμετώπιση των καθημερινών μας προβλημάτων: Πρόβλημα, Συναίσθημα, Ανάλυση, Περισυλλογή, και τέλος, Εξισορρόπηση. Παραθέτει επίσης παραδείγματα δικών του θεραπευομένων. Για παράδειγμα, μια μάνα δύο παιδιών που βίωνε θυμό και θλίψη εξαιτίας του οκτάχρονου παιδιού της, που είχε αποβιώσει από καρκίνο τριάντα έτη πριν.
Η ανάλυση έδειξε πως αισθανόταν ενοχές και θεωρούσε τον εαυτό της υπεύθυνο. Η περισυλλογή, μια εκλογίκευση αυτού του γεγονότος βάσει της φιλοσοφικής θεωρίας του McTaggart, την έπεισε τελικά πως οι όμορφες στιγμές με το παιδί της δεν χάνονται ολότελα εξαιτίας του θανάτου του. Αυτό την οδήγησε στην εξισορρόπηση, δηλαδή στην επικέντρωση στα ωραία συναισθήματα που της είχε προσφέρει η σχέση με το παιδί της. Εδώ είναι που πρέπει να σημειωθεί πως η φιλοσοφία που θα προτείνει ο σύμβουλος εξαρτάται βασικά απ’ τις προτιμήσεις και την ιδιαιτερότητα του προβλήματος του πελάτη του:
«Ανάλογα με το πρόβλημα, θα εξετάζαμε τις θεωρίες των φιλοσόφων που θα ταίριαζαν περισσότερο στη συγκεκριμένη κατάσταση και αυτές που θα ήταν πιο φιλικές προς εσάς. Σε μερικούς αρέσουν οι αυταρχικές ιδέες του Hobbes, για παράδειγμα, ενώ άλλοι ανταποκρίνονται σε πιο διαισθητικές προσεγγίσεις, όπως το Lao Tzu. Μπορεί να διερευνήσουμε τις φιλοσοφίες τους σε βάθος».
Επιπρόσθετα:
«Εάν ο τίτλος της δουλειάς που ζητάτε είναι δικτάτορας, ο Machiavelli μπορεί να σας εξυπηρετήσει μια χαρά. Μα αν οι διαπροσωπικές σας σχέσεις βρίσκονται περισσότερο στον κόσμο του “έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα, καλύτερα θα τα καταφέρετε με τον Buber και τον Kant».
Σημαντική είναι η συσχέτιση που επιχειρείται εδώ μεταξύ φιλοσοφημάτων και πρακτικών προβλημάτων του ανθρώπου. Το βιβλίο, που συνοδεύεται και από ένα εκτενές ευρετήριο φιλοσόφων και ειδικών συμβούλων, έχει ενδεχομένως και μερικά «εύθραυστα» σημεία. Περίπου το ένα τρίτο του παραθέτει κοινότοπα επιχειρήματα υπέρ και κατά της προτίμησης συμβουλευτικής έναντι της φαρμακοθεραπείας, προειδοποιώντας μας μ’ έναν μονότονα επαναλαμβανόμενο τρόπο, για τους πιθανούς κινδύνους απ’ την εκάστοτε επιλογή.
Ένα επίσης σημαντικό τμήμα του (ίσως το βιβλίο να είναι ογκωδέστερο απ’ ότι χρειαζόταν) αναπτύσσει τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα του περί γάμου και έρωτος, περιορίζοντας κάπως την έκταση των ιστοριών των θεραπευομένων του. Αλλά το μεγαλύτερο ερώτημα δεν έχει να κάνει με την ποιότητα του έργου, παρά με τον ρόλο της Φιλοσοφικής συμβουλευτικής: είναι άραγε αυτός ο καλύτερος τρόπος εκλαϊκευσης της φιλοσοφίας στο ευρύ κοινό;
Σε μια εποχή που διαδίδονται πολλές δεκάδες ψυχοθεραπευτικές διαδικασίες, όσο αξιόπιστο είναι το εμπειρικό και επιστημονικό υπόβαθρό της; Σε τελική ανάλυση, μήπως το να χρησιμοποιούνται οι φιλοσοφίες περίπου σαν καταναλωτικά αγαθά για να επιλέξουμε εμείς ό,τι μας ταιριάζει, εμπορευματοποιεί με προβληματικό τρόπο το φιλοσοφείν και υπονομεύει την αφετηρία του, δηλαδή την αναζήτηση της αλήθειας;
Ο Μύρων Ζαχαράκης γεννήθηκε το 1995 στην Αθήνα και σπούδασε Φιλοσοφία στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, συνεχίζοντας με μεταπτυχιακές σπουδές στην ιστορία της Φιλοσοφίας, στο ίδιο πανεπιστήμιο. Είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας στο τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης (ΙΦΕ) του ΕΚΠΑ. Άρθρα και βιβλιοπαρουσιάσεις του έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικά περιοδικά και σε ιστοτόπους.
