Η γραφή και το ουσιωδώς πολιτικό: η περίπτωση του ‘Σηματωρού’ του Charles Dickens[1]
Γράφει ο Μιχάλης Κατσιγιάννης
Η ιστορία φαντασμάτων ‘Ο Σηματωρός’, του Charles Dickens, αποτελεί ένα αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και το τελευταίο ολοκληρωμένο έργο του συγγραφέα. Στο παρόν κείμενο θα επιχειρηθεί μία ανάγνωση του εν λόγω κειμένου που αναζητά το (ουσιωδώς) πολιτικό της γραφής.
Η πλοκή της ιστορίας, όπως τη διαβάζει κανείς από το βιβλίο, είναι η ακόλουθη:
όταν ο αφηγητής του Ντίκενς στον Σηματωρό […] κατεβαίνει, χωρίς ιδιαίτερο λόγο, στο απόμερο κουβούκλιο, στο πλάι της σιδηροδρομικής γραμμής, συνειδητοποιεί πως έχει βρεθεί «στο πιο απομονωμένο και καταθλιπτικό μέρος που είχε δει ποτέ του», νιώθοντας «μια ανατριχίλα λες και είχε εγκαταλείψει τον φυσικό κόσμο». Η ανησυχία του αποδεικνύεται δικαιολογημένη, αφού ο σηματωρός που ζει εκεί έχει ένα μυστικό: έναν απόκοσμο επισκέπτη που τον έχει προειδοποιήσει ήδη δύο φορές για επικείμενες καταστροφές και τώρα έχει εμφανιστεί και πάλι, προαναγγέλλοντας κάποια συμφορά που κανείς από τους δύο άνδρες δεν είναι σε θέση να προβλέψει ή να κατανοήσει.
Όμως, όπως μας προτείνει και ο Simon Bradley στην εξαιρετική του εισαγωγή, για να κατανοηθεί πλήρως η ιστορία θα πρέπει να αναζητηθούν ορισμένες εξω-κειμενικές πηγές. Τι συνέβη λοιπόν;Στις 9 Ιουνίου του 1865, ο Dickens ταξίδευε από τη Γαλλία με τη σύντροφό του και τη μητέρα της με το τρένο. Όμως, το ταξίδι τους ήταν τραγικό, αφού το τρένο εκτροχιάστηκε και κόστισε τη ζωή σε αρκετούς επιβάτες ενώ τραυμάτισε περισσότερους. Από τότε, ο συγγραφέας απέκτησε φοβία και άγχος για τον σιδηρόδρομο. Χωρίς αυτό να είναι αρκετό, ακολούθησε και μία ακόμη τραυματική εμπειρία ταξιδεύοντας σιδηροδρομικώς στην Ιρλανδία, στις 16 Ιανουαρίου του 1869.
Παρά τις τρομακτικές εμπειρίες του με τα τρένα, ο Charles Dickens δεν έπαψε ποτέ να τρέφει θαυμασμό για το σιδηροδρομικό δίκτυο. Παρά την τεταμένη σχέση που είχε αναπτύξει με τα τρένα ήθελε να μαθαίνει τα πάντα γύρω από τη λειτουργία τους. Επίσης, εκτός από τη γενική εικόνα για τη λειτουργία του σιδηροδρόμου, ο Dickens έτρεφε μεγάλη εκτίμηση για τους εργαζόμενους σε αυτόν.
Έχοντας ξεκαθαρίσει το βιογραφικό, ψυχολογικό και κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο που παρακίνησε τον συγγραφέα να γράψει τον ‘Σηματωρό’, μπορούμε να καταλάβουμε ότι πρόκειται για ένα λογοτεχνικό κείμενο που αν διαβαστεί απλώς ως μια ιστορία φαντασμάτων, θα κακοποιηθεί βάναυσα. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν έχει τέτοιο χαρακτήρα, σημαίνει όμως ότι ο χαρακτήρας αυτός εξαντλείται στο πεδίο του συμβολικού. Εξηγώ τι εννοώ.
‘Ο Σηματωρός’ δίνει στον αναγνώστη πολλές αναφορές σχετικά με τις συνθήκες εργασίας των ανθρώπων που απασχολούνται στον σιδηρόδρομο. Επίσης, το φάντασμα που προαναγγέλλει τους θανάτους, θα ήταν πιο ωφέλιμο να ερμηνευθεί – σε συνέχεια των άθλιων συνθηκών εργασίας – ως απουσία προσωπικού και γενική υποστελέχωση του κλάδου, ως μη παροχή ικανών πόρων ώστε να επιτευχθεί η δουλειά με ομαλότητα και ασφάλεια. Με άλλα λόγια, στο κείμενο βλέπει κανείς με εκκωφαντικό τρόπο την απουσία κρατικής μέριμνας τόσο ως προς τους επιβάτες όσο και ως προς τους εργαζόμενους.
Το φάντασμα δεν είναι παρά η προκλητική άγνοια που επιδεικνύουν οι κυβερνήσεις σε κρίσιμους τομείς, όπως ο σιδηρόδρομος για παράδειγμα, και η ψυχολογική και σωματική κατάρρευση του σηματωρού δεν είναι παρά η εξόντωση που βιώνουν καθημερινά οι άνθρωποι που εργάζονται σε κουραστικές και σκληρές εργασίες.
Σχολιάζοντας περαιτέρω το πεδίο του συμβολικού σημειώνω τα εξής. Δεν είναι λίγες οι φορές που η λογοτεχνία ασκεί δριμεία κοινωνικο-πολιτική κριτική ούτε και ασήμαντες προφανώς. Η λογοτεχνία, η τέχνη, λειτουργεί με συμβολισμούς, αινίγματα, κρύφιο λόγο και παραπλανητικά ερεθίσματα. Όμως, ο υποψιασμένος αναγνώστης μπορεί να διακρίνει εντός ενός λογοτεχνικού κειμένου τόσο το αισθητικό όσο και το πολιτικό. Κάτι που πρόκειται όχι για τεχνούργημα αλλά για τη φυσική διαλεκτική λογοτεχνίας και κόσμου – η αγνόηση αυτής της φυσικής διαλεκτικής είναι που πρόκειται για τεχνούργημα. Αυτό είναι πολύ σημαντικό: με το κείμενό του, ο Dickens μας θυμίζει ότι η λογοτεχνία δεν είναι απλώς ότι μπορεί να λειτουργήσει ως πεδίο συνάντησης του πολιτικού με το αισθητικό, πιλοτικά και με βάση το συγκυριακό στοιχείο, αλλά ότι αυτή είναι η φυσική σχέση τους. Και νομίζω ότι ‘Ο Σηματωρός’, του Charles Dickens, έναν τέτοιο αναγνώστη περιμένει.
[1] Η έκδοση που ακολουθεί το κείμενο είναι η εξής: Dickens, Charles. (2018). Ο Σηματωρός (Μ. Ζαχαριάδου, Μτφρ.). Εκδόσεις Άγρα.
Ο Μιχάλης Κατσιγιάννης γεννήθηκε το 1997 στην Πάτρα όπου και ζει. Κείμενά του για τη λογοτεχνία (θεωρία και κριτική) και την εκπαίδευση κυκλοφορούν σε διάφορα περιοδικά. Έχει εκδώσει (ως ψηφιακά βιβλία) τις ποιητικές συλλογές «μετα-ελεγείες» (Εξιτήριον, 2025), «βλέμματα» (Εξιτήριον, 2025) και «επ’ αυτού» (Ανεξάρτητες Εκδόσεις Γλαρόλυκοι, 2025) και τη μελέτη «Γιάννης Λειβαδάς: ο επιπλέων λόγος» (Εξιτήριον, 2025). Όλα τα βιβλία του κυκλοφορούν ελεύθερα στο διαδίκτυο.
