Διαλεκτική και πάλι διαλεκτική. Σκέψεις πάνω στη συλλογή του Φάνη Παπαγεωργίου «Μικρή θεωρία για πλανήτες», εκδόσεις Κουκκίδα 2024
Της Μαργαρίτας Κομνηνού
Η συλλογή «Μικρή θεωρία για πλανήτες», από τις εκδόσεις Κουκκίδα, αποτελείται από 47 ποιήματα, τα οποία ολοκληρώθηκαν μέσα στα τελευταία τέσσερα χρόνια. Πρόκειται για την πέμπτη κατά σειρά συλλογή ποιημάτων, και είμαι σίγουρη ότι θα ακολουθήσουν πολλές ακόμα!
«Η ποίηση γιατρεύει τις πληγές που προκαλεί η λογική» ισχυρίστηκε ο Γερμανός φιλόσοφος και ποιητής του ρομαντισμού Νοβάλις, και ακριβώς αυτό κατ’ εμέ μπορεί να περιμένει ο αναγνώστης και η αναγνώστρια από αυτή την συλλογή, ειδικότερα όταν η καθημερινότητά του απαιτεί από τον ίδιο και την ίδια να ασκεί ευλαβικά τον επιστημονικό και ακαδημαϊκό ορθολογισμό, παραμερίζοντας τους συμβολισμούς, την φαντασία και την αφαιρετικότητα που προϋποθέτει η ποίηση.
Η ανθολογία αυτή είναι πλούσια τόσο σε συναισθήματα όσο και σε εικόνες. Η εικονοπλασία της ακολουθεί τον τίτλο της «Μικρή θεωρία για πλανήτες», προσκαλώντας τον αναγνώστη και την αναγνώστρια να κοιτάξει ψηλά στον ουρανό, να ξεχάσει για λίγο την ατομικότητά του και να επαναπροσδιορίσει την θέση του, την σημασία του και την αποστολή του. Ταυτόχρονα, ουρανός και γη μπερδεύονται, και μέσα από γήινες κυρίως εικόνες, άνθρωπος και φύση (χλωρίδα και πανίδα) αλληλοσυνδέονται και αλληλοσυμπληρώνονται μέσα στο ίδιο αφήγημα: «άνοιγε το στόμα της στον ήλιο και τον καταβρόχθιζε / έτρωγε μόνο / μανταρίνια πορτοκάλια και πιπεριές / όλα πορτοκαλί / κυλιόταν / στο ηλιοβασίλεμα / και στους χυμούς του νερατζιού…». (Μηχανική ρευστών).
Η συλλογή διακρίνεται για την συνέπειά της, καταφέρνοντας να υφάνει σαν αργαλειός μια κεντρική ιδέα, αυτή της διαλεκτικής (ως μεθόδου σκέψης και ερμηνείας του κόσμου), και να αναδείξει τις πολύχρωμες εκφάνσεις της. Υπό το πρίσμα αυτό, ο αναγνώστης γίνεται μάρτυρας μιας διαρκούς κίνησης (τόσο σωμάτων όσο και ιδεών, όπως συμβαίνει και με τους πλανήτες) η οποία πυροδοτείται και πλάθεται μέσα από αντιθέσεις.
Από την πρώτη σελίδα μέχρι και την τελευταία είναι πρόδηλη η ειλικρινή και συνεχή αγωνία του ποιητή (ή ακριβέστερα η φιλοσοφική του στάση) να ισορροπήσει μεταξύ αντιθέτων, κάποιος θα έλεγε μεταξύ του Απολλώνιου και του Διονυσιακού, δηλαδή μεταξύ λογικής και παραλόγου, μεταξύ ατομικότητας και κοινωνίας, μεταξύ τάξης και χάους, μεταξύ φωτός και σκότους, μεταξύ σκέψης και συναισθήματος, μεταξύ δημιουργίας και καταστροφής, μεταξύ ανθρώπου και φύσης.
Μέσα από αυτές τις αντιθέσεις πλάθονται οι ιστορίες, οι μικρές στιγμές αποκάλυψης, τις οποίες διηγούνται με ιδιαίτερη μαεστρία τα ποιήματα και μοιράζεται ο Φάνης με τους αναγνώστες του, για να αποτυπώσουν ακριβώς αυτόν τον διαρκή αλλά και απαραίτητο αγώνα που χαρακτηρίζει την ύπαρξη μας.
Η συνομιλία μεταξύ δυο αντιθέτων, ορθολογικής σκέψης και συναισθήματος αποτυπώνεται κατ’ εμέ χαρακτηριστικά στο ποίημα «Στίξη-Αντίστιξη», όπου όπως θα δούμε εναλλάσσονται ανά στίχο οι δύο οπτικές μέχρι ο ποιητής να πάρει θέση: «Έμπειρος δάσκαλος / πως μπορείς να είσαι τόσο όμορφη / Παραδίδει μαθήματα / γιατί τα κάνεις όλα τόσο καλά/ Ολιγομελή γκρουπ / με ηλεκτρίζεις / Φιλικές τιμές / ρέουμε / Κιθάρα, γαλλικά και πολιτική οικονομία / Είμαστε αιωνιότητα / Χόμοουνιβερσαλις / ο άνθρωπος είναι όν αγαπησιάρικο/ Και υπάρχει / μόνο υπό το φώς / της έμπνευσης».
Ο μηχανισμός που θα φέρει την εξισορρόπηση μεταξύ αντιθέσεων, μας εκμυστηρεύεται ο ποιητής, είναι η διαλεκτική, η οποία «λευκαίνει όλες τις αποχρώσεις / ενοποιώντας τις αντιθέσεις / με τον ίδιο τρόπο που κάνει / τα ζεύγη / ζευγάρια / και όσους τρώνε μαζί / συντρόφους»(Επαναστατικές δοκιμές).
«Η διαλεκτική είναι κίνηση—και Κάθε κίνηση ξεκινά από έναν πόνο, δηλαδή από μια ανάγκη» μας λέει ο Χέγκελ (Τι είναι διαλεκτική; , σελ. 119). Οι διαπροσωπικές σχέσεις, με πρωτοπόρα την διάσταση του έρωτα, αποτελεί ένα επαναλαμβανόμενο θέμα της συλλογής. Ο διάλογος συχνά ξεκινά από το πρώτο πρόσωπο, το οποίο θα οριστεί προπάντων μέσα από την σχέση του με το άλλο πρόσωπο: «Αν ήμουν ηλιοκεντρικός/ θα έβλεπα τον εαυτό μου/ να περιστρέφεται γύρω από εσένα/ψάχνοντας κέντρα/και σημεία αναφοράς» (Μικρή θεωρία για πλανήτες).
«Είμαι το άλογο εκείνο/ που περιστρέφεται/ γύρω από τον άξονά του / κάτι σαν άλογο-καρουζέλ/ όταν είσαι μαζί μου/ αξονίζεται στον γαλαξία / καβαλάει τον ουρανό / κάνει τα φωτάκια/ φαντασμαγορία / καθώς γυροφέρνει τα άστρα/ πτερώνεται/ πάντα σε άξονα μαζί σου» (Είμαι άλογο).
Ο διαπροσωπικές σχέσεις, μέσα από τον διάλογο και τις αντιθέσεις των πρωταγωνιστών τους, σηματοδοτούν την κίνηση που ωθεί την προσωπική εξέλιξη, καθορίζοντας ενίοτε τις τροχιές της ζωής: «Οι άνθρωποι επηρεάζουν αλλήλοις/…/σκέφτονται επινοούν / και γεφυρώνονται /διευρύνουν τα όρια της συνείδησης» (Κοινωνικό ερώτημα). Τόση η σημασία τους άλλωστε, ώστε χωρίς διαπροσωπικές σχέσεις να αμφισβητείται η ίδια η ύπαρξη «τα ακίνητα άλογα-καρουζέλ /δεν είναι ζώα συντροφιάς / είναι ζώα κακοποιημένα / Έρημος / η θάνατος / ένα και το αυτό» (Είμαι άλογο).
Τα χρονικά σημεία βρίσκονται επίσης σε διαλογική σχέση μεταξύ τους. Η χρονικότητα σχολιάζεται και είναι παρούσα σε όλες σχεδόν στις αφηγήσεις. Η πλειοψηφία των ποιημάτων είναι τοποθετημένη στο τώρα, χωρίς όμως να αποκλείει τον διάλογο με το παρελθόν και το μέλλον. Το παρελθόν αποτελεί συχνά σημείο αναφοράς. Άλλοτε αντιπροσωπεύει το γνώριμο και το οικείο στο οποίο θα κουρνιάσει και θα δυναμώσει η ψυχή για να ανταπεξέλθει στο σήμερα , και άλλοτε αποτελεί τροχοπέδη, στοιχειό που πρέπει να εξαϋλωθεί. Η διπλή αυτή χρησιμότητα περιγράφεται εξαιρετικά στο ποίημα «Η σχέση αισθήσεων και αναμνήσεων» το οποίο πραγματεύεται την διαχείριση της απώλειας: «Η απώλεια / θέλει να ζω στο παρελθόν / όντας στο τώρα / ή να ξεχνάω / για να μπορώ να στέκομαι / μέσα στο κάθε τώρα». Ενώ σε άλλο ποίημα με τίτλο «Το παρελθόν συναιρείται», πολύ εύστοχα, και συνάμα με λυρική διάθεση, ο ποιητής εντριφεί περαιτέρω στην λειτουργία του παρελθόντος προτάσσοντας μια αναλυτική κατηγοριοποίησή του: «το παρελθόν χωρίζεται/ πάντα σε κατηγορίες/στα συνηρημένα / στα τετελεσθέντα / και στα απολεσθέντα».
Το μέλλον δε, εκτυλίσσετε σαν κάτι άγνωστο μα δελεαστικό, σαν μια «κρατημένη τυρόπιτα/ αγνώστου παραλήπτη / αν δεν μπήξεις τα δόντια /δεν ξέρεις» (Ασκήσεις λογικής).
Παραφράζοντας τον Robert Frost, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι αποστολή ενός ποιήματος δεν είναι η επιλύση της πολυπλοκότητας — αλλά να η διευκρίνησή της. Και αυτό ακριβώς προσφέρει με γενναιοδωρία σε εμάς αυτή η συλλογή, μια ιδιαίτερη οπτική για να προσδιορίσουμε και κατανοήσουμε τις αντιθέσεις του κόσμου μας. Δείτε για παράδειγμα πόσο εύστοχα σχολιάζει το ποίημα με τίτλο «Κατασκευάζοντας πετρέλαιο στο σπίτι» τον τρόπο με τον οποίο η σημερινή κοινωνία, έντονα βιομηχανοποιημένη και τεχνολογικά εξαρτώμενη, προωθεί την λογική έναντι του συναισθήματος «τώρα είμαι χρήσιμος / στην μαύρη υδαρή μου μάζα / κινώ τα αυτοκίνητα / τα εργοστάσια / τον πολιτισμό / Η αγάπη έχει πάψει πια / να κινεί / λένε».
Εν κατακλείδι, διαβάζοντας την συλλογή αυτή, μου ήρθαν στον νου οι στίχοι ενός άλλου σημαντικού ποιητή μας, του Κώστα Βάρναλη, ο οποίος είχε γράψει στο έργο του Ο μονόλογος του Μώμου: «Όλα τούτα ήτανε πλάσματα της φαντασίας μου, ένα ξέσπασμα και ξαλάφρωμα του στοχασμού μου! Μου αρέσει κάπου κάπου να μιλάω μοναχός μου. Να χωρίζω τον εαυτό μου σε λογής αντίθετα σύμβολα και να τα βάζω να μαλώνουνε. Ποιός ξέρει; Ίσως κάποιος να με άκουσε…». Εγώ, Φάνη, σε άκουσα. Απόλαυσα την ιδιαίτερη ποιητική φωνή σου και σε ευχαριστώ θερμά ως αναγνώστρια για την κατάθεση ψυχής που μας χαρίζεις, κάθε τόσο, απλόχερα.
Η Μαργαρίτα Κομνηνού γεννήθηκε στην Πάτρα. Είναι κάτοχος πτυχίου Διοίκησης Επιχειρήσεων (Πανεπιστήμιο του Πειραιά) και μεταπτυχιακών τίτλων σπουδών στο Διεθνές Μάρκετινγκ (University of Strathclyde) και στην Έρευνα στον Τομέα Διοίκησης Επιχειρήσεων (Glasgow Caledonian University). Έλαβε το διδακτορικό της με θέμα τον Ηθικό Καταναλωτισμό από το Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστήμιου του Εδιμβούργου. Έχει εκδώσει μια ποιητική συλλογή με τίτλο δαχτυλιές από τις εκδόσεις Χαραμάδα (2015).
