Τι είδους «επανάσταση» ήταν η Αντικουλτούρα;
Γράφει ο Μύρωνας Ζαχαράκης
Ο εικοστός αιώνας, εκτός από τη γνωστή αναβίωση (και πολιτικοποίηση) των τριών μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών, έγινε μάρτυρας της εμφάνισης νέων μορφών θρησκευτικότητας, που διέφεραν από τις παραδοσιακές, παραμένει όμως υπό συζήτηση το κατά πόσον δικαιολογείται το προσωνύμιο «θρησκείες», δεδομένου ότι δεν είχαν συγκεκριμένο σύνολο πεποιθήσεων, τελετουργιών, ενώ πολλές φορές προϋπέθεταν την απόρριψη της ύπαρξης Θεού και περιελάμβαναν τη συστηματική χρήση ναρκωτικών, ως μεθόδου εκστατικής «απελευθέρωσης» από την κόσμο μας. Το φαινόμενο γεννήθηκε και άνθισε προ παντός στην Αμερική, όπου στα μέσα του εικοστού αιώνα παρουσιάσθηκε το φαινόμενο της «δυστυχίας μέσα στη χλιδή». Πρόκειται για έναν ιρασιοναλισμό, μας λέει ο Ισπανός συγγραφέας Luis Racionero στο βιβλίο του Οι φιλοσοφίες του Underground, στηριγμένο στις μεγάλες πνευματικές παραδόσεις του παρελθόντος. Επιπλέον, είναι η ανάμειξη διαφόρων «ετερόδοξων» απόψεων, που έως τώρα έχουν τεθεί στο περιθώριο και που, όμως, η δυναμική τους μπορεί ν’ αξιοποιηθεί για την απελευθέρωση του ανθρώπου απ’ όσα τον περιορίζουν. Ο συγκρητιστικός χαρακτήρας του Underground (ο Racionero προτιμά τον όρο αυτόν αντί για τον ατυχή, κατά τον ίδιο, όρο «αντικουλτούρα») καθιστά αναπόφευκτα «ανθολογική» και την πραγμάτευσή του. Τι είναι ακριβώς το Underground; Ορίστε μια σύντομη απάντηση:
«Στην τωρινή δυναμική της, αυτή η μεγάλη παράδοση του Underground χαρακτηρίζεται από δυο θεμελιώδεις τάσεις: την αναζήτηση μιας παγκόσμιας αλληλεγγύης και το βραχυκύκλωμα των γραμμών εξουσίας, διανομής, παραγωγής και πληροφόρησης των αυταρχικών οργανισμών. Η τάση δημιουργίας μιας παγκόσμιας αλληλεγγύης σημαίνει πως το Underground ευνοεί τις διαθέσεις αλληλοβοήθειας, εθελοντικής ένωσης, συνεργασίας, αποκέντρωσης και ομοσπονδιακής οργάνωσης. Για να φτάσουμε στην παγκόσμια αλληλεγγύη, είναι απαραίτητο να δημιουργηθεί μια πλανητική νοοτροπία, έτσι το Underground θεωρεί όλες τις κουλτούρες και στυλ ζωής που εμφανίστηκαν στον κόσμο ως ένα αρχείο από όπου μπορούμε να διαλέξουμε εκείνα τα πολιτιστικά και προσωπικά στοιχεία που αρμόζουν στην ιδιοσυγκρασία και τους ζωτικούς σκοπούς ατόμων και ομάδων».
Ο συγκρητισμός πολιτισμικών στοιχείων από όλη την ιστορία της Δύσης (π.χ. ακόμη και από τις προϊστορικές μαγικές πρακτικές), μαζί με την τάση του να «βραχυκυκλώνει» τις ιεραρχίες, ήταν τα δύο κύρια χαρακτηριστικά του. Το φαινόμενο της αντικουλτούρας/Underground λαμβάνει σχεδόν κοσμοϊστορικές διαστάσεις:
«Εξουσία και Underground είναι οι δυο όψεις του πολιτισμού. Η ιδιοκτησία γεννάει τους απόκληρους, η εξουσία τους αντάρτες, η βία τους ειρηνόφιλους, με μια διαλεκτική αιτιότητα. Οι απόκληροι- αντάρτες- ειρηνόφιλοι δημιούργησαν το περιθωριακό υπόγειο ρεύμα της μεγάλης παράδοσης του Underground, που η πηγή του βρίσκεται στις αρχές του πολιτισμού: την ιδιοκτησία, την πόλη, την εξουσία και τον πόλεμο».
Ο Racionero παρουσιάζει τις τρεις μεγάλες πηγές του, που δεν είναι άλλες από τις ατομικιστικές φιλοσοφίες, τις ανατολικές φιλοσοφίες και τις ψυχεδελικές φιλοσοφίες. Δύο βασικές ιδιότητες του ανθρώπου, υποστηρίζει, είναι η φαντασία (σύνθεση) και η λογική (ανάλυση). Η πρώτη συνδέει, η δεύτερη διαιρεί. Με την επικράτηση της καρτεσιανής φιλοσοφίας και τις καινοτομίες της Βιομηχανικής Επανάστασης, συνέβη μια δυσανάλογη ανάπτυξη της λογικής έναντι της φαντασίας. Ως απάντηση, γεννήθηκε το καλλιτεχνικό κίνημα που σήμερα γνωρίζουμε ως Ρομαντισμό και που ήταν μεγαλύτερη επανάσταση από τον μαρξισμό, η χρονικά δεύτερη μεγαλύτερη επανάσταση της Ευρώπης (η Αναγέννηση ήταν η πρώτη και έμεινε ανολοκλήρωτη). Η πολιτισμική επανάσταση είναι η «ψυχοθεραπεία» μας κουλτούρας. Η ευρωπαϊκή κουλτούρα, λέει ο Racionero, είναι «νευρωτική», καρπός δύο μεγάλων «σχιζοφρενειών» που ονομάζονται ελληνισμός και Χριστιανισμός. Η τρίτη μεγάλη επανάσταση φαίνεται πως ήταν το Underground. Σπουδαίοι ρομαντικοί, πιστεύει, ήταν ο William Blake και ο λόρδος Byron, που ξεκίνησε μια συγγραφική παράδοση φιλοσοφικών ιδεών, θέμα της οποίας ήταν η ανάγκη καθιέρωσης μιας νέας ηθικής μετά την οριστική χρεοκοπία των παλιών. Ο Dostoevsky, ο Nietzsche και ο Hermann Hesse βάδισαν στη συνέχεια αυτού του δρόμου που ο Byron άνοιξε, δημιουργώντας το πρότυπο του περιθωριακού εξεγερμένου. Αν το Underground είναι αντιαυταρχικό, ατομικιστικό, αποκεντρωτικό και κοινοβιακό, οι πολιτικές του συγγένειες βρίσκονται σ’ εκείνον τον κλάδο του σοσιαλισμού που ονομάστηκε ουτοπικός και στον αναρχικό κομουνισμό. Ο Racionero προκρίνει λοιπόν τον αναρχισμό και απορρίπτει ρητά τον μαρξισμό, πεπεισμένος καθώς είναι πως ο τελευταίος, με την ορθολογικότητα και την προσκόλλησή του στην επιστήμη, είναι η άλλη όψη του ωφελιμισμού και της εξουσιαστικής του δομής. Γοητεύεται επίσης από τη μυστικιστική σοφία της Ανατολής, όπως τη βρίσκει στον Σουφισμό, τον Ταοϊσμό και την αρχαία πρακτική της yoga (ιδίως στις σεξουαλικές πρακτικές που είναι συνδεδεμένες μαζί της). Παραθέτοντας με θαυμασμό τον Fridhof Capra, εισηγείται τη συνένωση της επιστημονικής λογικής με τον βαθύτερο θρησκευτικό μυστικισμό της Άπω Ανατολής. Οι συζητήσεις μ’ επιστήμονες από διαφορετικούς κλάδους ώθησαν τον Capra να διερευνήσει τις πτυχές της ριζικής εννοιολογικής μεταβολής και σε άλλους τομείς πέραν της φυσικής, όπως η βιολογία, η ιατρική κ.λπ. Ήδη πριν από το πρώτο του έργο, ο Capra επηρεάστηκε από τα γεγονότα του Γαλλικού Μάη, τα οποία βίωσε εκ του σύνεγγυς.
Τέλος, ο Racionero δεν κρύβει τη συμπάθειά του προς τον Σαμανισμό, που τόσο γλαφυρά στην εποχή του περιέγραψε ο Carlos Castaneda. Οι παραισθησιογόνες ουσίες έχουν και αυτές την «τιμητική» τους. Ο Racionero συγκλίνει εδώ με τον γνωστό Μεξικανό ποιητή Octavio Paz, που διατύπωνε επίσης, σε άρθρα του, στοχασμούς για την αξία των ναρκωτικών/παραισθησιογόνων ουσιών, εξαίροντας κυρίως την καλλιτεχνική και τη θρησκευτική τους αξία. Ο Paz στηρίχθηκε σε κάποιες προσωπικές του εμπειρίες, με χασίς στην Ινδία, στις περιγραφές εμπειριών των Henri Michaux, Aldous Huxley, καθώς και στους στοχασμούς που είχε εκφράσει ο Baudelaire. Ιδιαίτερα στον τελευταίο στηρίζει την αντίθεσή του απέναντι στο αλκοόλ (που κρίνει συνδέεται με την κοινωνικότητα και τη ζωντάνια) και στο χασίς (που ταυτίζει με την απομόνωση και την κατατονία). Για τους πιστούς θρησκευόμενους, μας λέει, αυτά αποτελούν ένα είδος «μυσταγωγίας», ενώ για τους ποιητές μια «εμπειρία». Το πιο άμεσο αποτέλεσμα του ναρκωτικού είναι η «απελευθέρωσή» μας από το «βάρος» της πραγματικότητας, ανοίγοντάς μας τις «πόρτες» ενός άλλου κόσμου. Συγκεκριμένα, η κατανάλωση ναρκωτικών καθιστά για εμάς εξωτερικό τον εσωτερικό μας κόσμο. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η χρήση ναρκωτικών αποκαλύπτει ότι το «υπερφυσικό» είναι κατά κάποιον τρόπο μέρος της ανθρώπινης φύσης, η οποία δεν μπορεί να ζήσει απλώς τρώγοντας, πίνοντας και κοιμώμενη, διότι διαθέτει επίσης τη «νοσταλγία του απείρου». Τα παραισθησιογόνα είναι κατά κάποιον τρόπο πέραν του καλού και του κακού, οδηγούν στην υπέρβαση της ηθικής των επιβραβεύσεων και καταδικών. Όπως έλεγε ο Paz, ο λόγος που συνήθως απαγορεύει η κρατική εξουσία τις ψυχοτρόπες ουσίες, αν και αυτές είναι πιθανότατα λιγότερο επικίνδυνες για την υγεία μας από ότι το αλκοόλ, είναι το ότι η χρήση παραισθησιογόνων αποτελεί ένα είδος «εξέγερσης» ενάντια στην ανθρώπινη κοινωνία: όμοια με τον μυστικισμό, είναι μια «διαφωνία» που εκδηλώνεται προς το σύστημα (σε κάθε σύστημα), διότι εκφράζει την επιθυμία «δραπέτευσης» από τον κόσμο και αυτοτοποθέτησης στο κοινωνικό περιθώριο. Με το ίδιο ακριβώς σκεπτικό, είναι που καταδιώκεται ο μυστικισμός, ο έρωτας και η τέχνη: πρόκειται για ομοίως «αντικοινωνικές» δραστηριότητες. Τα ναρκωτικά αυτά (ψυχεδελικά σαν τη μεσκαλίνη), τονίζει ο Racionero, δεν μειώνουν την αντίληψή μας αλλά μάλλον την οξύνουν, βοηθώντας μας ν’ αντιληφθούμε επίπεδα της πραγματικότητα που κανονικά θα μας ήταν απρόσιτα. Ούτε είναι αληθές πως αποτελούν τεχνητούς παραδείσους και βλάπτουν την υγεία μας. Απεναντίας, μας δίνουν μεγαλύτερη έμπνευση για να επιστρέψουμε κατόπιν στην πραγματικότητα και να την κάνουμε καλύτερη. Αν κάτι απειλεί την υγεία μας, αυτές είναι οι κοινές ναρκωτικές ουσίες, από την κοκαΐνη ως τον καπνό και τον καφέ. Τελικά, πόσο μεγάλη υπήρξε η συμβολή όλων αυτών στον πολιτισμό μας; Φαινομενικά, μάλλον ασήμαντος ήταν ο ρόλος της. Σύμφωνα με τον Racionero, η αντικουλτούρα δεν χρεοκόπησε αλλά αλλοιώθηκε και έχασε τον επαναστατικό δυναμισμό της, μετατρεπόμενη σ’ εμπόρευμα και αποτυγχάνοντας, έτσι, να μεταβάλλει ουσιαστικά τις κοινωνικές σχέσεις. Αυτό όμως, καταλήγει, δεν αναιρεί την κληρονομιά της, η οποία μας δίνει ένα μάθημα για το πώς να φτιάξουμε το μέλλον μας. Αυτό, βέβαια, είναι η μία άποψη, αυτή του Racionero. Μια διαφορετική προσέγγιση θα έλεγε πως η αντικουλτούρα δεν απείλησε ποτέ ουσιαστικά το καπιταλιστικό σύστημα και ότι γεννήθηκε από τις ανάγκες του, σε μια μεταιχμιακή εποχή με πρωτοφανή παραγωγή καταναλωτικών αγαθών και συνακόλουθη διεύρυνση της κατανάλωσης (γενιά Baby boom), που φυσικά δεν θα μπορούσε να συμβαδίζει με παλιότερες πειθαρχίες και «ασκητισμούς».
Ο Μύρων Ζαχαράκης γεννήθηκε το 1995 στην Αθήνα και σπούδασε Φιλοσοφία στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, συνεχίζοντας με μεταπτυχιακές σπουδές στην ιστορία της Φιλοσοφίας, στο ίδιο πανεπιστήμιο. Είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας στο τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης (ΙΦΕ) του ΕΚΠΑ. Άρθρα και βιβλιοπαρουσιάσεις του έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικά περιοδικά και σε ιστοτόπους.
