Κέδρος, Αθήνα 2017
Ο Χάρης Ψαρράς επανέρχεται με την πέμπτη, κατά σειρά, ποιητική συλλογή που φέρει τον λατινικό τίτλο Gloria in Excelsis (Κέδρος, 2017) σε αρκετά διαφορετικό κλίμα και σχήμα. Παρόλο που και στις προηγούμενες συλλογές του είχε φλερτάρει αισθητά με τους πειραματισμό επί της μορφής, είχε δηλαδή αποπειραθεί να αναμετρηθεί με τις προκλήσεις της παραδοσιακής ποίησης, τώρα αυτό γίνεται περισσότερο συνειδητά και οργανωμένα. Τώρα η ομοιοκαταληξία – πλεκτή, ζευγαρωτή ή άναρχη – αναδεικνύεται σε πρωταγωνιστή του ποιήματος και σε βασικό εργαλείο της ανάδειξης του νοήματος, ενώ το μέτρο, με το ρυθμό και την αρμονία που παράγει, συμβάλλει καθοριστικά στην αναγνωστική απόλαυση. Σε αυτήν βεβαίως συντελεί και ο παιγνιώδης τόνος που διαπερνά τους στίχους και κυμαίνεται από την ειρωνεία και το σαρκασμό ως τη σάτιρα και την αλληγορία. Σε κάθε περίπτωση, στόχος του ποιητή είναι η αμφισβήτηση και, μέσω αυτής, η αναζήτηση της αλήθειας ή τουλάχιστον η εύρεση μιας απάντησης ικανοποιητικής και καίριας πάνω στα εναγώνια διαχρονικά ανθρώπινα ερωτήματα. Η επιλογή ενός δομημένου και αρχιτεκτονημένου ποιητικού λόγου γίνεται για να υπηρετήσει καλύτερα αυτόν το σκοπό.
Ξεκινώντας από τον ίδιο τον τίτλο (μτφρ. Δόξα εν υψίστοις) θα ήθελα να επισημάνω την ευθύς εξ αρχής δεδηλωμένη πρόθεση του ποιητή να ακολουθήσει μια συγκεκριμένη θεματική γραμμή. Μια γραμμή που έχει στο ένα άκρο της τον Άνθρωπο, την ανθρώπινη ποιότητα και στην άλλη τον Θεό.
Στα εικοσιοκτώ ποιήματα της συλλογής αυτής διερευνώνται πτυχές της σχέσης θεού και ανθρώπου, αλλά και πτυχές του κατεξοχήν ανθρώπινου βίου. Η θεολογία του ποιητή εκκινεί κυρίως από τη Βίβλο και θίγει το ζήτημα του παντεπόπτη οφθαλμού («Behind the arras»), της απειλής του φιδιού («Ανακτήσεις»), του Άβελ και του Κάιν («Ο γιος του Αδάμ»), του διαχρονικού προπατορικού ζεύγους, Αδάμ και Εύας («Εξόδιον», «Εύα»), της ανάστασης των νεκρών («Κατά των Εθνικών»).
Κοντά σε αυτά στέκουν τα πολύ ενδιαφέροντα ποιήματα που έχουν αρχαίες ελληνικές αφορμές, αλλά και εκείνα που εμφορούνται από διακειμενική διάθεση. Από αυτά της πρώτης ομάδας ιδιαίτερη μνεία αξίζει το ποίημα «Πολύφημος» στο οποίο ο Ψαρράς, με αφορμή το γνωστό επεισόδιο της ομηρικής Οδύσσειας, καταθέτει τη δική του άποψη για την ανθρώπινη ευθύνη, την τιμωρία, τη συγχώρεση.
Θύτης και θύμα καθενός ο εαυτός του κι άλλος κανείς.
Πεθαίνοντας λέει: «Ας ονειρευτώ
πως είναι ο πατέρας μου θεός
και θα με συγχωρέσει».
Χαρακτηριστικά παραδείγματα της δεύτερης περίπτωσης είναι τα ποιήματα που εμπνέονται από έργα και ήρωες του Σαίξπηρ, όπως το ειρωνικό ποίημα «Behind the arras» με πρωταγωνιστή τον ήρωα του Άμλετ, Πολώνιο, ο οποίος, ως παρατηρητής και εδώ, παρακολουθεί ατάραχος πίσω από την κουρτίνα τα ανθρώπινα, αλλά και το ποίημα «Δυσδαιμόνα» που αφορμάται από τον σαιξπηρικό Οθέλλο και έχει ως θέμα του το ερωτικό πάθος και την ζήλια που αυτό γεννά.
Στα χέρια σου τα μαύρα
με κλείνει αγάπης αύρα.
Είσαι ο αγαπητικός μου.
Ο χαλασμός του κόσμου
θα γίνει, όπως προστάξει
στην Πέμπτη ο Σαίξπηρ πράξη.
Γεννά του νου του η δίνη
Τη ζήλια και μας γδύνει.
Όπως και στις προηγούμενες συλλογές, έτσι κι εδώ ο Ψαρράς επιλέγει να μιλήσει απλά και αβίαστα, αλλά ουσιαστικά, για τα ανθρώπινα: το ζήτημα του χρόνου, της φθοράς, του θανάτου, του νοήματος της ζωής, του ερωτικού βιώματος, ζητήματα δηλαδή καθαρά υπαρξιακά.
Χαρακτηριστικό είναι το ποίημα «Vivere pericolosamente» στο οποίο ο ποιητής με λιτό και άμεσο τρόπο διαλογίζεται πάνω στο θέμα του χρόνου και του θανάτου, απαλύνοντας τη σκληρή του αίσθηση με το χιούμορ, αλλά και με την επιλογή του πρώτου πληθυντικού προσώπου που μοιράζει το βάρος της προοπτικής αυτής σε όλους τους ανθρώπους.
Με πούδρες, στίχους και, αν χρειαστεί, με υπνοστεντόν
Επιβραδύνουμε το βήμα των ετών,
Αλλά δεν ανακόπτουμε τη ροή του χρόνου.
Φεύγουμε ανήσυχοι. Τα σώματά μας λιώνουν.
Μένουν τα οστά. Κάτω απ’ το χώμα ή μες στην άμμο.
Δεν ξέρεις ποια δικά σου, ποια δικά μου.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο ο ποιητής σκηνοθετεί πρόσωπα του μυθολογικού και θρησκευτικού παρελθόντος, προκειμένου να μιλήσουν με σύγχρονους όρους στον αναγνώστη. Η Εύα, για παράδειγμα, στο πρώτο ποίημα της συλλογής «Αναγνώριση», βγαίνει από το βιβλικό πλαίσιο, διαπερνά τους αιώνες και φτάνει στο σήμερα για να γίνει η ξανθιά θαμώνας του χαμάμ που δεν έχει απωλέσει στο ελάχιστο το βάρος της αμαρτωλής της παρουσίας.
Ο χρόνος είναι το ρολόι που λέει λάθος την ώρα,
το παρελθόν που πρόκειται εκ νέου να λάβει χώρα.
Η ξανθιά που ’δες χθες στο χαμάμ
είν’ η Εύα, η ερωμένη του Αδάμ.
Στην ίδια λογική κινείται και το ποίημα «Ο γιος του Αδάμ». Εδώ ο Κάιν μιλά με κυνισμό για την αδελφοκτονία που διέπραξε, γίνεται το αρχέτυπο του ανθρώπου που εγκληματεί και στο τέλος στοχάζεται και διερωτάται:
Όλα περνούν. Ποιος το θυμάται πως με λένε Κάιν;
Ζητήματα και νοήματα βαριά που προσεγγίζονται με τον καλύτερο τρόπο, το χιούμορ. Ένα χιούμορ άλλοτε εμφανές, άλλοτε υποδόριο, πάντοτε όμως κατάλληλο να σπάσει τον πάγο, αλλά και τα κόκκαλα όσων επαναπαύονται σε στέρεα σχήματα.
Η νέα συλλογή του Χάρη Ψαρρά αποτελεί μια άξια συνέχεια των προηγούμενων και μια περίτρανη απόδειξη ότι ο ποιητής έχει βρει τη «φωνή» του, την ιδιαίτερη οπτική του και έχει διαμορφώσει την προσωπική του ποιητική. Πάνω από όλα όμως αποτελεί μια πρόταση. Μια ανανεωτική πρόταση έκφρασης και έκθεσης στην πρόκληση της αναμέτρησης με τον παραδοσιακό ποιητικό λόγο.