Αχιλλέας Κατσαρός, Cabaret Voltaire, εκδόσεις Μίνθη, 2016
Όταν κράτησα για πρώτη φορά στα χέρια μου το βιβλίο του Αχιλλέα Κατσαρού, τα μάτια μου έπεσαν στα στοιχεία περικειμένου και με ό,τι έβλεπα έκανα συνειρμούς. Πρώτα ο ΤΙΤΛΟΣ : Cabaret Voltaire, με παρέπεμψε στο ομώνυμο κέντρο καλλιτεχνικής ψυχαγωγίας και λίκνο του ντανταϊσμού, το οποίο ιδρύθηκε το 1916 από τον Hugo Ball, κι εκεί ανέγνωσε το ντανταϊστικό του μανιφέστο. Ο ντανταϊσμός, ως κίνημα αισθητικής αναρχίας, αναπτύχθηκε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κι αποτέλεσε τη διαμαρτυρία στην πνευματική νωθρότητα που επέβαλε η ετοιμοθάνατη, τότε, κοινωνία. Με τρόπο κυνικό, αποδέσμευσε τον άνθρωπο από τα κατεστημένα κάθε είδους. Κάνοντας αναφορά στα επόμενα, τα στοιχεία αυτά είναι εμφανή στην ποίηση του Α.Κατσαρού. Όλα τα παραπάνω, πλαισιώνονται κι από την εικόνα του εξωφύλλου, με την εμφάνιση του Hugo Ball στο Cabaret Voltaire.
Στη συνέχεια κοιτάζω τις εκδόσεις : «ΜΙΝΘΗ». Προσωπικές. Ο νους μου διχάζεται. Από φιλολογική – ετυμολογική σκοπιά, παραπέμπει στο επίθετο ημιθνής, που σημαίνει μισοπεθαμένος, αλλά και στο ρήμα μινθόω, που ο Αριστοφάνης το χρησιμοποιεί με τη σημασία της αποστροφής. Από πλευρά μυθολογίας, η Μίνθη, σημερινό βουνό στην Πελοπόννησο και κόρη του ποταμού των στεναγμών Κωκυτού, ούσα όμορφη την έκλεψε από εκείνα τα μέρη ο Άδης και μεταμορφώθηκε στο σημερινό ομώνυμο φυτό, δηλαδή τον δυόσμο ή τσάι του βουνού. Ο Στράβωνας, επίσης, μαρτυρά την ύπαρξη ναού του Άδη εκεί, αλλά και την ύπαρξη ποταμών στην περιοχή όπως του Αχέροντα και του Μυζήλα, από το ρήμα μύζω, που σημαίνει θρηνώ. Μ’ αυτές τις σκέψεις και τη -φαινομενικά- πεισιθάνατη διάθεση διαβάζω το βιβλίο και κατανοώ ότι ο Α.Κατσαρός δεν έχει αφήσει τίποτα στην τύχη.
Η ποιητική συλλογή, λοιπόν, αποτελείται από 3 ενότητες, αλλά η σύνθεσή του μοιάζει με ενιαία. Έτσι, η ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ, με τίτλο «Ορχήστρες Αθηνών και πάσης Ελλάδος», αντιστοιχεί στην πρώτη μέρα και φαίνεται εξαρχής η πεισιθάνατη διάθεση από τον στίχο «Κάθοδος στον Άδη», ο οποίος μετριάζεται από τις ρηξικέλευθες παρουσίες των ζώων κατά την αυτοπαρουσίασή τους σε α΄ ενικό πρόσωπο. Απογειώνεται η αφήγηση και δημιουργούνται ζωντανές εικόνες. Πρόκειται για την τεχνική του ανθρωπομορφισμού, που τη συναντάμε στον Στρατή Μυριβήλη με «Τα ζα» του, στον Οδυσσέα Ελύτη με τα «Γατιά», στον Καβάφη με το έργο του «Σπίτι με κήπο κι 7 γάτες», φυσικά στον Αίσωπο, ακόμη και στο έργο του Τένεσι Ουίλιαμς «Γυάλινος Κόσμος». Πολλοί συγγραφείς, καταφεύγουν στην αναφορά τους σε ζώα, γιατί προσπαθώντας να διεισδύσουν στην ανθρώπινη ψυχή, αμφιβάλλουν αν το κέντρο του Σύμπαντος είναι ο άνθρωπος. Παρόλα αυτά, όπως αναφέρει κι ο Τζον Μπέρτζερ, «Έως τον 19ο αιώνα ο ανθρωπομορφισμός ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της λογοτεχνίας. Ωστόσο, τους δύο τελευταίους αιώνες αυτό εκλείπει. Η απουσία του ανθρωπομορφισμού μας κάνει διπλά ανήσυχους». Αυτήν την ανησυχία, λοιπόν, την εξαφανίζει ο ποιητής, μέσα από το «πορτοκαλί σκυλί», το «χταποδάκι», τον «μικρό αχινό», την «καμηλοπάρδαλη», το «κανίς», τον «πύθωνα». Μέσα από ονειρική θεατρικότητα, αναπαραστατική γραφή και υπερρεαλισμό, κάνει το συνηθισμένο να μοιάζει ασυνήθιστο κι έτσι μας προβληματίζει για τη φύση του ανθρώπου.
Στη ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ, που αντιστοιχεί στη 2η μέρα, συναντάμε στους τίτλους εμβληματικές ονομασίες : την «Κυρία Νταντά Σουρεάλ», και το «Ανθολόγιο του Αντρέ Μπρετόν». Η μνήμη μας ανατρέχει στον Ντανταϊσμό και στον σουρεαλισμό, ενώ η δεκαετία του 1970 με τον εκπρόσωπό της Τάσο Δενέγρη ως αποδέκτη, είναι κι αυτή εδώ. Το στοιχείο του θανάτου παίζει το παιχνίδι του κρυφτού. Με εξαιρετική ευλυγισία, ο ποιητής μας καθοδηγεί σε πλούσια γλωσσικά και εικονοπλαστικά μονοπάτια, με την πεισιθάνατη διάθεση όταν κι όπου το επιθυμεί. Κι εμείς, ακολουθούμε σαν υπνωτισμένοι απ’ τους απρόσμενους συνδυασμούς χρωμάτων, λέξεων, εικόνων, νοημάτων. Η διακειμενικότητά του έντονη κι εδώ, με στοιχεία θρησκευτικά, καθώς αναφέρει τη «φλεγόμενη βάτο» , με το στοιχείο της φωτιάς να συμβολίζει πάντα την πηγή ζωής και την ευλογία. Υφέρπουν, ακόμα, πολιτικά στοιχεία, όπως η φράση του «οι πολιτικοί είναι πάντα στα δεξιά», κάνοντας δηκτική επίθεση στη σοβαροφανή ποίηση. Δε θα μπορούσα, όμως, να παραλείψω στοιχεία κοινά με τον Τριστάν Τζαρά, μεγάλο ντανταϊστή, όπως τα σημεία σώματος που αναφέρονται σε ποιήματα και των 2, κάτι που στον Α.Κατσαρό μετριάζει την πεισιθάνατη διάθεση, αλλά και συγκεκριμένο λεξιλόγιο όπως το φέρετρο, για το οποίο γράφει ο Τζαρά «μηχανοποιείται ο χορός των φερέτρων». Ίσως επηρεάστηκε ή απλά συνέπεσε. Αλλά δεν κάνει τίποτα τυχαία. Εξ’ ου και οι 2 φωτογραφίες από τα ημερολόγια του Τζαρά, με τις οποίες κλείνει τη 2η και 3η ενότητά του. Σίγουρα, με έναν εσκεμμένο παραλογισμό, ο Α.Κατσαρός, αντιρρησίας και έτοιμος να ανασυνθέσει ποιητικά κάποιες από τις βασικές αρχές του ντανταϊσμού, με έναν ιδιαίτερο τρόπο, διαχρονικό κι επίκαιρο ταυτόχρονα, θέτει όλους εμάς τους αναγνώστες στη θέση που έχουμε ξεχάσει από καιρό να είμαστε: στην ενεργητική συμμετοχή. Ίσως για αυτό κάποιοι θα πουν το βιβλίο του «δύσκολο». Γιατί ζούμε σε έναν κόσμο παθητικό. Ο Κατσαρός τολμάει να μας ξεβολέψει. Εμείς τί κάνουμε;
Η ΤΡΙΤΗ ΗΜΕΡΑ της ποίησης, συμπίπτει με την ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ, η οποία γίνεται σε περιβάλλον που θυμίζει Ανάσταση και Δευτέρα Παρουσία. Η έμμεση θεωρία για μεταθανάτια ζωή συναντάται και στους Ορφικούς, το στοιχείο της φωτιάς στους Προσωκρατικούς φιλοσόφους και ο ποιητής πάλι μας ευαισθητοποιεί απρόσμενα, με την αναφορά του στη σύγχρονη προσφυγική τραγωδία στην Καλλονή της Λέσβου. Η ενότητα κλείνει με ένα «απόσπασμα από ραδιοφωνική εκπομπή του μέλλοντος», και μια ακόμα απρόσμενη αναφορά του, έρχεται να μας ξεσηκώσει από τη λεπτοφυή συγκίνηση που νιώσαμε. Είναι η αναφορά του στους ιθαγενείς Ινδιάνους «Λακότα Σιού», οι οποίοι αντιστάθηκαν στην αμερικανική επιδρομή κι έτσι σήμερα αριθμούν περί τους 150.000. Τα διδάγματα δικά σας. Τα επάλληλα διαχρονικά ρητορικά ερωτήματά του, είναι μια ύστατη προσπάθεια να μας κινητοποιήσει, με το κορυφαίο καταληκτικό «υπάρχει άνθρωπος μετά το τέλος του ανθρώπου»;
Κλείνοντας το βιβλίο, η εικόνα που είχα για αυτό ήταν ένα μεγάλο παζλ. Το κάθε κομμάτι του ήταν σημαντικό, όπως ο ντανταϊσμός, ο σουρεαλισμός, ο υπερρεαλισμός, η φιλοσοφία, το θρησκευτικό και μυθολογικό στοιχείο. Απλές, πλούσιες, φανταστικές εικόνες. Συμβολικά ρήματα, αφηγηματικό, λυρικό, περιγραφικό στοιχείο ήταν κάποια ακόμα κομμάτια του παζλ. Άλλα, ήταν ο δυναμισμός, ο λανθάνων ερωτισμός, ο λόγος του με τη δηκτική διάθεση και τη γροθιά στο ασυνείδητο. Νιώθω σα να μας λέει ο Αχιλλέας έμμεσα «Ξυπνήστε!» αλλά «από επιλογή σας!» Όλα τα κομμάτια του παζλ, φέρουν το ενιαίο αποτέλεσμά του : ΤΗ ΖΩΗ!
Έτσι, όπως εκείνος διαλέχθηκε πλατωνικά με τόσες εμβληματικές μορφές, τόσα είδη λογοτεχνικά, φιλοσοφικά, μυθολογικά, θρησκευτικά, έτσι κι εμείς ίσως μπορούμε ως ευχαριστώ για τη δική του προσφορά, να του απαντήσουμε σε ένα από τα ρητορικά του ερωτήματα «αν υπάρχει ποίηση μετά την ποίηση» κι «αν υπάρχει άνθρωπος μετά το τέλος του ανθρώπου», ότι «Ναι. Όσο η ποίηση καθηλώνει σώματα και διεγείρει πνεύματα όπως η δική σου, η ποίηση κι ο άνθρωπος θα είναι παντοτινά».
Σημείωση:
H εισήγηση διαβάστηκε στις 18.12.2016 στο Mosart House στο Παλαιό Φάληρο κατά την 3η παρουσίαση του βιβλίου.