Στην ιστορία του πολιτισμού δεν είναι
σπάνιος ο διάλογος επιστήμης και τέχνης.
Αν για πολλούς, μάλιστα, θεωρητικούς το
απόφθεγμα «η ζωή μιμείται την τέχνη»
περιγράφει ικανοποιητικά την επίδραση
της τέχνης στη ζωή των ανθρώπων, θα
μπορούσε κατ’ επέκταση κανείς να
υποστηρίξει ότι και η επιστήμη μιμείται
επαρκώς την τέχνη. Κατ’ άλλους, η τέχνη
δεν μιμείται απλά, αλλά ερμηνεύει. Και
εάν η ερμηνεία αποτελεί πρωταρχική
ιδιότητα της επιστημονικής σκέψης,
εύκολα τότε διακρίνεται η στενότατη
σχέση επιστήμης και καλλιτεχνικής
δημιουργίας. Τη δεκαετία του ’30 εισήχθη
στη λογοτεχνία ο όρος «επιστημονική
φαντασία», όπου σύμφωνα με την ερμηνεία
του Αμερικάνου συγγραφέα και βιοχημικού
Ισαάκ Ασίμοφ, πρόκειται για το λογοτεχνικό
εκείνο είδος το οποίο καταπιάνεται με
την επίδραση της επιστημονικής προόδου
στον άνθρωπο, ενώ ο εκδότης Χιούγκο
Γκέρνσμπακ θα γράψει ότι η επιστημονική
φαντασία είναι ένα ελκυστικό αφήγημα
εμπλουτισμένο με επιστημονικά δεδομένα
και προφητική ενόραση. Πράγματι, η τέχνη
του λόγου, αιώνες πριν την εμφάνιση της
έβδομης τέχνης, φλέρταρε με την επιστήμη,
προαναγγέλλοντας πολλά μελλοντικά
επιστημονικά επιτεύγματα. Από το
βαβυλωνιακό Έπος του Γκιλγκαμές ως την
ομηρική Οδύσσεια και από την Αληθινή
Ιστορία του Λουκιανού από τα Σαμόσατα
–ο οποίος το 150 μ.Χ. περιέγραψε ένα ταξίδι
στη Σελήνη και τον Ήλιο και με τον ήρωά
του να μπλέκει σε διαπλανητικό πόλεμο–
ως το Πέντε βδομάδες σε ένα Αερόστατο
του Ιούλιου Βερν και τα έργα των Ουέλς,
Μαίρη Σέλεϊ και Έντγκαρ Άλαν Πόε, τα
επιστημονικά επιτεύγματα της κάθε
εποχής καθίστανται το καλύτερο υλικό
μιας ενδιαφέρουσας ιστορίας. Πολύ
αργότερα τα γραφτά των Άλντους Χάξλεϊ,
Τζόρτζ Όργουελ και Άρθουρ Κλαρκ θα
πυροδοτούσαν συζητήσεις που θα άλλαζαν
ριζικά τον τρόπο σκέψης ολόκληρου σχεδόν
του δυτικού κόσμου.
Εντύπωση, ωστόσο,
προκαλεί και ο αριθμός των λογοτεχνικών
βιβλίων που έχουν ως θέμα τους την
επιστήμη των μαθηματικών. Δεκάδες παλιοί
και νέοι τίτλοι ξενόγλωσσης αλλά και
εγχώριας λογοτεχνικής παραγωγής μπλέκουν
τα μαθηματικά με αστυνομικές υποθέσεις
και περίπλοκα σενάρια επιστημονικής
φαντασίας, φέρνοντας πιο κοντά στον
αμύητο αναγνώστη την επιστήμη των
αριθμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα
βιβλία του Γάλλου μαθηματικού και
καθηγητή της Ιστορίας των επιστημών
Ντενί Γκετζ, ο οποίος έγινε ιδιαίτερα
γνωστός στο ευρύ κοινό το 1998 με το έργο
του Το θεώρημα του παπαγάλου. Το
συγκεκριμένο βιβλίο μεταφράστηκε σε
20 γλώσσες, κάνοντας ουσιαστικά εκατομμύρια
αναγνώστες να δούνε με άλλο μάτι τα
μαθηματικά, ταξιδεύοντάς τους μέσα από
τη σκέψη του Ευκλείδη, του Πυθαγόρα, του
Αρχιμήδη, του Πτολεμαίου, του Όιλερ, του
Γκόλντμπαχ και άλλων κορυφαίων μαθηματικών
στις σημαντικότερες στιγμές της επιστήμης
ανά τους αιώνες. Αν και η απαρίθμηση των
μυθιστορημάτων που έχουν θέμα τους τα
μαθηματικά μοιάζει σχεδόν ακατόρθωτη,
επιγραμματικά θα μπορούσαν να αναφερθούν:
Το τελευταίο θεώρημα του Φερμά του
Σάιμον Σάιν, όπου αναφέρεται στα
Αριθμητικά του Διόφαντου, Οι άγριοι
αριθμοί του Φίλιμπερτ Σογκτ, Ο πόλεμος
των μαθηματικών του Τζέισον Σόκρατες
Μπάρντι όπως και το έξοχο μυθιστόρημα
του Ιάπωνα Κέιγκο Χιγκασίνο με τίτλο Η
αφοσίωση του υπόπτου Χ. Άλλα λογοτεχνικά
έργα σχετικά με τον συναρπαστικό κόσμο
των μαθηματικών είναι το βιβλίο του
Κάλβιν Κλόσον Ο ταξιδευτής των μαθηματικών,
όπου με αφετηρία τους φυσικούς αριθμούς
προσεγγίζει την έννοια του απείρου,
αλλά και Ο άνθρωπος που μετρούσε την
άμμο της Τζίλιαν Μπράντσοου που περιγράφει
με ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο τη ζωή και
το έργο του Αρχιμήδη. Ενδιαφέρον, επίσης,
παρουσιάζει το έργο του Κάρλο Φραμπέτι
Ο αλγόριθμος της μελαγχολίας ή Η ακολουθία
της Οξφόρδης του Ντάνιελ Κέλμαν, καθώς
και το συγκλονιστικό μυθιστόρημα πολλών
διαστάσεων του Έντουιν Άμποτ με τίτλο
Η Επιπεδοχώρα (Flatland), η οποία κατοικείται
από νοήμονα γεωμετρικά σχήματα που
κινούνται, μιλούν και έχουν ανθρώπινα
συναισθήματα.
Εντούτοις, τα τελευταία
χρόνια η μαθηματική λογοτεχνία έχει
κάνει αισθητή την παρουσία της και στη
χώρα μας με μια σειρά σημαντικών
εκπροσώπων όπως τον Απόστολο Δοξιάδη,
τον Τεύκρο Μιχαηλίδη αλλά και του Γιάννη
Καρβέλη. Μάλιστα, ο Δοξιάδης μαζί με τον
Τεύκρο Μιχαηλίδη και τον Πέτρο Δελλαπόρτα
είναι συνιδρυτές της ομάδας «Θαλής+Φίλοι»,
οργανώνοντας και στηρίζοντας λέσχες
ανάγνωσης σε όλη την Ελλάδα, με κύριο
στόχο το γεφύρωμα των μαθηματικών με
τον υπόλοιπο πολιτισμό. Το 1992 ο Δοξιάδης
κυκλοφορεί το μαθηματικό του μυθιστόρημα
Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ
ενώ το 2008 σε συνεργασία με τον καθηγητή
του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϋ Χρίστο
Παπαδημητρίου, κυκλοφορεί το εικονιστόρημα
(graphic novel) Logicomix, όπου παρουσιάζει σε μορφή
κόμικς την ιστορία της μοντέρνας λογικής
και τη γένεση των υπολογιστικών μηχανών. Λίγα χρόνια πριν, το 2006, ο
Κύπριος μαθηματικός και συγγραφέας
Τεύκρος Μιχαηλίδης κυκλοφορεί το
ευφάνταστο μυθιστόρημά του με τίτλο
Πυθαγόρεια Εγκλήματα, το οποίο μεταφράζεται
σε έξι γλώσσες, μεταξύ των οποίων
κορεάτικα και κινέζικα. Θα ακολουθήσουν
τα βιβλία του Τα τέσσερα χρώματα του
καλοκαιριού και ένα χρόνο αργότερα, το
2011, το μυθιστόρημα Ο μέτοικος και η
συμμετρία, όπου περιγράφει το πάθος του
χαράκτη Έσερ και του μαθηματικού Αλεξάντρ
Γκρόθεντικ με τη συμμετρία. Το βιβλίο
του Αχμές, ο γιος του φεγγαριού (έλαβε
και το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος
της Κυπριακής Δημοκρατίας) ταξιδεύει
τον αναγνώστη στο Λούξορ των αρχαίων
Θηβών και στα μυστήρια των πυραμίδων.
Σε ερώτηση που τέθηκε πρόσφατα από
γνωστό περιοδικό στον Τεύκρο Μιχαηλίδη
για το πώς βοήθησε η λογοτεχνία τα
μαθηματικά, ο συγγραφέας δηλώνει ότι η
λογοτεχνία «εξανθρώπισε» τους
μαθηματικούς, μειώνοντας ταυτόχρονα
και την όποια εχθρότητα των υπολοίπων
απέναντι στα μαθηματικά. Να αναφερθούν
ακόμα τα μαθηματικά μυθιστορήματα του
μηχανικού Γιάννη Καρβέλη με καταγωγή
από την Καλαμάτα, αρχής γενομένης από
το Περί υπεναντίας μεσότητος, το οποίο
εκδόθηκε το 2004. Θα ακολουθήσουν Ο
κρατούμενος μηδέν, Η παραβολή του ασώτου
και το Έγκλημα στη Σέκτα, στο οποίο
επιχειρεί να διαλευκάνει μέσα από
μαθηματικούς γρίφους ένα ανεξήγητο
έγκλημα που διαπράχθηκε το Πάσχα του
1634 στη Σέκτα των Αναχωρητών της μονής
Ιησουιτών του Σαν Ματέο ντε Γκαγιέγο.
Αναφορά, επίσης, πρέπει να γίνει και στο
έργο του Λέσβιου Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη
με τίτλο Η τελευταία εξίσωση του
Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, μία
μυθιστορηματική μνεία στον μεγάλο
Έλληνα μαθηματικό.
Επιλογικά, να σημειωθεί
ότι τον Ιούλιο του 2014 πραγματοποιήθηκε
στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών το πρώτο
διεθνές συνέδριο για τον διάλογο της
επιστήμης με τη λογοτεχνία, φωτίζοντας
πολλές άγνωστες –πλην ενδιαφέρουσες–
πτυχές της σύζευξης της τέχνης του λόγου
με την επιστήμη. «Ειπώθηκε ότι το χέρι
που κρατά το πινέλο ή τη σμίλη, είναι το
ίδιο που χειρίζεται την πένα, το νυστέρι
και τα όποια άλλα εργαλεία και όργανα»,
αναφέρει στο έργο της Πολιτισμός και
Ελληνισμός, Προσεγγίσεις η γνωστή
πανεπιστημιακός Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ,
επιστρέφοντας μοιραία στην ηρακλείτεια
αρχή που θέλει όλα τα φυσικά και
ανθρωπογενή δημιουργήματα να συνδέονται
άρρηκτα, όπως άρρηκτη είναι και η σύνδεση
της καλλιτεχνικής ανησυχίας με την
επιστημονική εντρύφηση.
