ΝΙΚΟΣ ΡΑΠΤΗΣ, ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΝΕΙΚΟΥΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ

ΟΙ
ΕΝΝΟΙΕΣ

ΤΗΣ
ΦΙΛΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΝΕΙΚΟΥΣ

ΣΤΟ
ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ

(ΣΗΜΑΣΙΕΣ ΚΑΙ
ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ)

ΝΙΚΟΣ
ΡΑΠΤΗΣ, ΠΕΙΡΑΙΑΣ – ΙΩΑΝΝΙΝΑ, 2013.

ΕΠΙΒΛΕΨΗ:
ΕΛΕΝΗ ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ.[1]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η
συνοπτική παρουσίαση βασικών πτυχών της κοσμοθεωρίας του Εμπεδοκλή με επίκεντρο
τις έννοιες της Φιλότητας και του Νείκους. Οι δύο αυτές έννοιες θα ερμηνευθούν
ως οι δύο αντίρροπες ρυθμιστικές δυνάμεις στην σύλληψη του Κοσμικού Κύκλου απο
τον εν λόγω φιλόσοφο, αλλά θα αποτελέσουν και εφαλτήρια για να θεωρηθεί σύνολη
η εμπεδόκλεια κοσμοθεωρία και η σπουδαιότητά της.

Ο Εμπεδοκλής, απο τον Ακράγαντα της
νοτιοδυτικής Σικελίας, άκμασε γύρω στα μέσα του 5ου προχριστιανικού
αιώνα και αποτελεί έναν κεφαλαιώδους σημασίας σταθμό για την προσωκρατική
φιλοσοφία. Έχοντας πίσω του μια ακμαία φιλοσοφική παράδοση, απο τον Θαλή έως
τον Παρμενίδη, και απο τον Ξενοφάνη έως τον Ηράκλειτο, επιχείρησε να συγκεράσει
τις δύο γιγάντιες απολήξεις του ιωνικού και του δωρικού στοχασμού.
Συγκεκριμένα, σε αυτή την «γιγαντομαχία περί της ουσίας», επιχείρησε να
συγκεράσει και να συνθέσει την ιωνική φυσιοκρατική σύλληψη του Γίγνεσθαι με
προεξάρχοντα τον Ηράκλειτο, με την κατωιταλική οντολογική συνθήκη του
Παρμενίδη. Η «αντιθετική ομοφωνία»[2]
του Ηράκλειτου και του Παρμενίδη, έρχεται διαλεκτικά να ολοκληρωθεί με τον
Εμπεδοκλή. Ο κόσμος των φυσικών φαινομένων διασώζει τη νομιμότητα και την
αλήθεια του απο την Οντολογία του Παρμενίδη, όπως και η Οντολογία διαφυλάσσει
την εγκυρότητά της απο τον φυσιοκρατικό και μονιστικό αναγωγισμό του Ηρακλείτου.
Οι μοναρχικές και αριστοκρατικές φιλοσοφικές τάσεις των παλαιοτέρων δίνουν τη
θέση τους σε έναν νέο, διαλλακτικό και δημοκρατικό φιλοσοφικό πλουραλισμό.

Επίσης, η ορφικοπυθαγορική παράδοση, με
τις μυστικιστικές, πρακτικές και βιοθεωρητικές της καταβολές, θα δώσει στη
φιλοσοφία του Εμπεδοκλή, για πρώτη φορά στην ιστορία της αρχαιοελληνικής
σκέψης, τον χαρακτήρα μιας «φιλοσοφίας της ζωής», δηλαδή μιας κοσμοθεωρίας που
αρνείται το παραδοσιακό ερώτημα περί της «ουσίας» των όντων αλλά επικεντρώνεται
σε ερωτήματα ανθρωπολογικού και υπαρξιακού χαρακτήρα, δηλαδή περί του
προβλήματος της ζωής[3].

Τέλος, ο Εμπεδοκλής, ως ιστορική
προσωπικότητα και μυθική φιγούρα, συναιρεί μέσα του τον ποιητή και τον
φιλόσοφο, τον ιατρό και τον μυστικιστή, τον επιστήμονα και τον μάγο.

ΡΙΖΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ (απ. 17,D.K.)

Οι 35 στίχοι του αποσπάσματος 17 (DK) μας δίνουν μια γενική και
συνολική εικόνα της κοσμοθεωρίας του, απο τις απαρχές της μέχρι την περιγραφή
του λεγόμενου «κοσμικού κύκλου». Καταρχήν έχουμε την εισαγωγή μιας θεμελιώδους
διττότητας («δίπλ’ ἐρέω»), που μπορεί να νοηθεί και ως αντιθετικότητα και ως
εναλλαγή. Άλλοτε κάτι αυξάνεται και γίνεται ένα απο τα πολλά, άλλοτε
διαχωρίζεται σε πολλά απο ένα[4].
Αυτή η εναλλαγή της ενότητας με την πολλαπλότητα κυριαρχεί στην σκέψη του
Εμπεδοκλή. Το ένα και τα πολλά διαλλάσσονται και εναλλάσσονται μέσα στον αέναο
χρονικό κύκλο, δημιουργώντας και καταστρέφοντας τα θνητά όντα και τον κόσμο. Η
εμβληματική ρήση του Ηράκλειτου «ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα»[5]
έρχεται να συγκεκριμενοποιηθεί και να αναλυθεί απο τον Εμπεδοκλή. Αντί της
αφηρημένης διατύπωσης (πάντα) εδώ εισάγεται μια αναλυτική έννοια περατότητας
(πλέονα). Παρ’ όλα αυτά το επίπεδο της ποιητικής αφαίρεσης διατηρείται, αφού το
ἕν και τα πλέονα μπορούν να αποσυμβολιστούν ποικιλοτρόπως.

Τα «πλέονα» στον Εμπεδοκλή είναι τα
τέσσερα «ριζώματα», ή και οι δύο δυνάμεις που κινούν τα ριζώματα. Τα τέσσερα
ριζώματα είναι τα εξής: αέρας (ή αιθέρας, ή πνεύμα, ή ουρανός ή Ήρα/Ἀϊδωνεύς),
γη (ή χθών, ή Χθονίη, ή Ἀϊδωνεύς/Ήρα, ή ᾌδης), νερό (ή όμβρος, ή πόντος, ή
θάλασσα, ή Νῆστις) και φωτιά (ή αιθέρας, ή φλόγα, ή ήλιος, ή ἠλέκτωρ, ή
Ήφαιστος, ή Ζεύς). Οι δύο δυνάμεις είναι η Φιλότης (ή Φιλία, ή στοργή, ή
Αφροδίτη, ή Κύπρις, ή Γηθοσύνη, ή Αρμονία) και το Νεῖκος (ή Έρις, ή Έχθρα, ή Δῆρις,
ή Κότος). Τέλος, υπάρχει και ο θεός – Σφαῖρος, που έχει κάποια χαρακτηριστικά
του ξενοφανικού θεού και του παρμενίδειου Όντος[6].
Ωστόσο, ο Σφαῖρος περιγράφεται ως οργανικός και “θνητός”, έχοντας μέλη, τα
οποία αρχίζουν να συγκλονίζονται και να διαχωρίζονται με την έναρξη της
διαλυτικής επίδρασης του Νείκους[7].

Η πολυωνυμία των τεσσάρων ριζωμάτων και
των δύο δυνάμεων υποδηλώνει τον θεϊκό, δηλαδή τον αιώνιο και άφθαρτο χαρακτήρα
αυτών των υλικών όντων, όπως επίσης και την εγκόλπωση της ποιητικής και μυθικής
παράδοσης απο τον ποιητή Εμπεδοκλή. Ο Εμπεδοκλής επιχειρεί να συγκεράσει τον
μύθο με τον λόγο, τη λαϊκή παράδοση με την φιλοσοφία του.

ΦΙΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΝΕΙΚΟΣ – Ο ΚΟΣΜΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ

Προχωρώντας στο απ. 17, έχουμε μια
γενική και ποιητική περιγραφή του Κοσμικού Κύκλου. Σε συνδυασμό και με μερικά
άλλα αποσπάσματα, μπορούμε να διαμορφώσουμε μια σχεδόν ολοκληρωμένη εικόνα
αυτού του κύκλου της αιώνιας εναλλαγής.

Υπάρχει μια φάση του κύκλου αυτού, στην
οποία κυριαρχεί απόλυτα η δύναμη της Φιλότητας. Όλα τα επιμέρους ριζώματα είναι
αναμεμειγμένα και αδιαχώριστα μέσα σε ένα απέραντο σφαιρικό σώμα. Το σύμπαν
είναι ενοποιημένο και ομοιογενές, χωρίς υλικές και μορφικές προεκτάσεις και
διαχωρισμούς. Όλα έχουν οδηγηθεί απο την δύναμη της Φιλότητας σε μια τέλεια,
σφαιρική ενότητα. Αυτή η άπειρη και τέλεια ενότητα είναι ο θεός Σφαῖρος, μια
τέλεια Σφαίρα στην οποία επικρατεί η ελκτική και ενωτική δύναμη της Φιλότητας,
ενώ η αντίρροπη δύναμη του Νείκους έχει απωθηθεί στα έσχατα όρια αυτής της
Σφαίρας.

Κατ’ αναλογίαν, υπάρχει και η αντίθετη
φάση αυτού του Κύκλου στην οποία επικρατεί απόλυτα το Νεῖκος. Τα μείγματα της
ύλης είναι απόλυτα διαχωρισμένα και διασπασμένα στις στοιχειακές τους μορφές.
Το Νεῖκος έχει διακρίνει και κατακερματίσει κάθε ενότητα ύλης και μορφής, ώστε
να πλανώνται ξέχωρα και μόνα τους τα ελάχιστα δομικά στοιχεία του σύμπαντος,
δηλαδή τα τέσσερα πρωταρχικά και αιώνια ριζώματα. Ο θεός Σφαῖρος – Σφαίρα,
είναι διαμελισμένος και διαλυμένος στα «ἐξ ὦν συνετέθη» και η Φιλότητα έχει
απωθηθεί στα έσχατα όρια του σύμπαντος κύκλου ή στο μύχιο κέντρο του.

Ανάμεσα σε αυτές τις δύο ακραίες και
αιωνίως εναλλασσόμενες φάσεις του Κοσμικού Κύκλου εκτυλίσσεται το κοσμικό
παιχνίδι της δημιουργίας και της καταστροφής των θνητών μορφών. Ο συσχετισμός
και οι φάσεις επικράτησης της μίας ή της άλλης δύναμης, η πάλη και ο χορός
μεταξύ τους και με τα ριζώματα, οδηγούν σε φυγόκεντρες(Νεῖκος)και
κεντρομόλες(Φιλότητα)
κινήσεις των ριζωμάτων και σε τυχαίες προσμίξεις και ενώσεις μεταξύ τους. Σε
αυτές τις ενδιάμεσες φάσεις, στις οποίες εμφανίζονται διαφόρων μεγεθών και
ταχυτήτων δίνες[8],
δημιουργούνται και τα έμβια όντα και ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε. Πρέπει όμως
να επισημάνουμε πως είναι λάθος να θεωρούμε την Φιλότητα ως τη δύναμη της
δημιουργίας και το Νεῖκος ως τη δύναμη της καταστροφής. Η γένεση και ο θάνατος,
η δημιουργία και η καταστροφή, είναι απλά επιφαινόμενα διαδικασιών στις οποίες
συμμετέχουν και οι δύο αυτές αμφισήμαντες κινητήριες δυνάμεις[9].
Άλλωστε, το σμίξιμο των πάντων με τη δύναμη της Φιλότητας, εκτός απο την
γέννηση, οδηγεί και στην καταστροφή[10].

Στον κοσμικό κύκλο δεν υπάρχει κάποια
σκοπιμότητα και δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κανενός είδους τελεολογία. Η
εμφάνιση της ζωής είναι αποτέλεσμα τύχης και θέμα πιθανοτήτων. Ο κόσμος των
έμβιων όντων είναι ένα τυχαίο αποτέλεσμα πρόσμιξης και συνδυασμού κάποιων
αναλογιών ριζωμάτων. Οι δύο δυνάμεις και τα τέσσερα ριζώματα είναι ό,τι
συναποτελεί τον κόσμο και συναπαρτίζει αυτό το αέναο κοσμικό παιχνίδι. Και η
όποια εξελικτική διαδικασία και πρόοδος εμφανίζεται στα έμβια όντα και στον κόσμο
είναι και αυτή ένα απλό επιφαινόμενο και ένα επεισόδιο, μια καμπή πάνω στον
ατέρμονο Κοσμικό Κύκλο που τα περιέχει όλα.

Ο καθορισμένος ρυθμός της εναλλαγής
αυτού του μακροσκοπικού σχήματος έχει κατασφραγιστεί με προαιώνιους όρκους και
συνδέεται με την ίδια την Ανάγκη[11].
Τα τέσσερα προαιώνια ριζώματα και οι δύο αντίρροπες ρυθμιστικές δυνάμεις, είναι
όλα ισότιμα και ισοδύναμα στον ρόλο τους, αλλιώς δεν θα υπήρχε κόσμος. Πιο
συγκεκριμένα, η Φιλότητα και το Νεῖκος, παρά τις όποιες εγγενείς ψυχολογικές
μας προτιμήσεις, αλληλοτροφοδοτούνται και τελετουργούν ισάξια τον κύκλο του
κόσμου και της ζωής. 

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ (ΗΘΙΚΗ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ,
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ, ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ, ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΠ)

Οι έννοιες της φιλοσοφίας του Εμπεδοκλή,
με το μυθικό υπόβαθρο και το ποιητικό πλαίσιο στο οποίο διατυπώνονται,
επιδέχονται διαφόρων ερμηνειών και προσεγγίσεων. Λαμβάνοντας υπόψη το
πολυσχιδές της προσωπικότητας του Εμπεδοκλή (ιατρός, φυσικός, μάντης, αοιδός,
πολιτικός, φιλόσοφος), όπως και το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο ο ίδιος έδρασε
και δημιούργησε (ο ίδιος έδρασε ως ένθερμος δημοκρατικός, σε μια περίοδο
πολιτικών μεταβολών για την πατρίδα του), θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε την
κοσμοθεωρία του με βιολογικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς, ηθικούς και
ψυχολογικούς όρους. Άλλωστε, ο Κοσμικός Κύκλος που περιγράφει, μπορεί να
εφαρμοστεί σε πάμπολλες περιπτώσεις: απο τις διάφορες κοινωνικοπολιτικές
εναλλαγές που εμφανίζονται στην Ιστορία, μέχρι τις εναλλαγές του κύκλου της
φύσης και της ζωής. Ελπίζοντας σε μελλοντικές καινοτόμες ερμηνείες και τολμηρές
θεωρήσεις της εμπεδόκλειας φιλοσοφίας, θα επιχειρήσουμε να εφαρμόσουμε αυτή την
πολλαπλή ερμηνευτική μέθοδο, όσον αφορά τον Σφαῖρο, την Φιλότητα και το Νεῖκος.

Θα λέγαμε, λοιπόν, πως ο Σφαῖρος, απο
βιολογική σκοπιά, συμβολίζει το αύταρκες Όν, το χωρίς προεκτάσεις, εφόσον οι
οργανικές προεκτάσεις (π.χ. τα χέρια και τα πόδια) κάθε έμβιου όντος
εξυπηρετούν την αναζήτηση ενέργειας για την επιβίωση και την ανάπτυξή του, και
παραπέμπουν στην εξάρτηση και στην συνάφεια με το περιβάλλον. Ο Σφαῖρος, μονοιασμένος
πέρα ως πέρα με τη δύναμη της Φιλότητας, αντιπροσωπεύει αλληγορικά το αδίχαστο
και ακλόνητο παρμενίδειο Έν, την ορφική τελειότητα και πρωταρχικότητα του
ωοειδούς. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Σφαῖρος είναι το πρωτογενές κύτταρο, το
κύτταρο των κυττάρων (κάτι σαν ένα ωάριο ή σαν ένας μονοκύτταρος οργανισμός).
Απο κοινωνικοπολιτική σκοπιά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι υποβάλλει την εικόνα
του αδιαίρετου σώματος μιας πόλης, της συλλογικής ψυχής της, στην οποία
επικρατεί η ομόνοια και η ενότητα όλων των πολιτών. Σε αυτή την πόλη και σε
αυτή την κοινωνία επικρατεί, θα λέγαμε, η απόλυτη συν-χώρηση των αδιαχώριστων
ακόμα, αλλά εν σπέρματι, κοινωνικών ατόμων. Τέλος, ψυχολογικά, θα λέγαμε ότι ο
Σφαῖρος προτυπώνει την απόλυτη ηρεμία και γαλήνη της ψυχής, η οποία, με την
ενωτική δύναμη της Φιλότητας, έχει γίνει ένα με τον εαυτό της, απείρως
εσωτερική και ακίνητη, σχεδόν θεϊκή.

Η Φιλότητα, με τις διάφορες εμπεδόκλειες
ονομασίες της, θα μπορούσε να συνδεθεί με την φροϋδικήlibido, δηλαδή την ερωτική και
σεξουαλική ενέργεια που παραπέμπει σε κάθε είδους αίσθηση ευαρέσκειας,
αγαλλίασης και ηδονής. Αντιθετικά και αναλογικά, το Νεῖκος, με τις διάφορες
εμπεδόκλειες σημάνσεις του, θα μπορούσε να είναι η φροϋδική ορμή προς θάνατον (todestrieb), δηλαδή η
δύναμη και η ορμή προς την καταστροφή και το χάος, που ψυχολογικά παραπέμπει σε
κάθε είδους ψυχική ένταση και ταραχή, σε κάθε είδους θλίψη και εσωτερική
σύγκρουση. Επίσης, και οι δύο αυτές δυνάμεις θα μπορούσαν να ερμηνευθούν και με
φυσικούς, κοινωνικούς και ιατρικούς όρους: Η Φιλότητα ως κάθε είδους φυσική
ελκτική δύναμη, κάθε είδους δύναμη κοινωνικής συμφιλίωσης και ενότητας ή κάθε
είδους δύναμη ανοσίας και ομοιόστασης ενός οργανισμού, ενώ το Νεῖκος ως κάθε
δύναμη φυσικής άπωσης, κοινωνικής σύγκρουσης ή ιατρικής διαταραχής που οδηγεί
στην φυσική, κοινωνική και βιολογική εντροπία. Είναι προφανείς, απο τα
παραπάνω, οι πολλαπλές δυνατότητες εφαρμογής του κοσμολογικού κύκλου του
Εμπεδοκλή σε κάθε έκφανση της ζωής μας.

ΦΡΟΝΗΣΗ – ΝΟΗΣΗ – ΖΩΗ, ΚΑΘΑΡΜΟΙ.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ακόμη και η έννοια της μετενσάρκωσης
στον Εμπεδοκλή θα μπορούσε να νοηθεί με φυσικούς όρους, εφόσον τα πάντα
αποτελούνται απο τα τέσσερα ριζώματα που ανακυκλώνονται αενάως μέσα στον άπειρο
κυκλικό χρόνο[12].
Τα ριζώματα δεν χάνονται με τον βιολογικό θάνατο, αφού είναι άφθαρτα και
αιώνια, αλλά ανακυκλώνονται και συνεχίζουν να μετέχουν στην ζωή. Η ζωή και ο
θάνατος ενός έμβιου όντος δεν ταυτίζονται με τα όρια της βιολογικής γέννησης
και του βιολογικού θανάτου του[13].
Επίσης, εφόσον τα πάντα σκέπτονται, έχουν φρόνηση[14]
και χαρακτήρα[15],
τότε η ανακύκληση των ριζωμάτων μπορεί να λάβει και ηθικοδιανοητική χροιά.
Βέβαια, πέρα απο τις φάσεις της περιπλάνησης των ριζωμάτων στον έμβιο κόσμο,
μακροσκοπικά, η αιώνια εναλλαγή του ενός και των πολλών, δηλαδή του Σφαίρου και
των ριζωμάτων, δεν αποτελούν τίποτε άλλο απο έναν αέναο κύκλο εναλλαγής. Και
υπο αυτή την οπτική, μόνο κάτι σαν το νιτσεϊκό δόγμα της Αιώνιας Επιστροφής
μπορεί οντολογικά να σταθεί. Απο σύνολη την θεωρία του Εμπεδοκλή για τον
Κοσμικό Κύκλο, ο Αιώνιος Γυρισμός του ομοίου είναι οντολογικά βέβαιος[16].

Μια κριτική στην φιλοσοφία του
Εμπεδοκλή, που διατυπώνεται συνοπτικά απο τον Ευάγγελο Ρούσσο[17],
λέει πως “χωρίζοντας τις κοσμογονικές δυνάμεις (Νεῖκος – Φιλότης) απο τα φυσικά
στοιχεία (ριζώματα), ο Εμπεδοκλής διέσπασε την ενιαία και “ἀείζωον” υλοζωιστική
ουσία της παλαιότερης ιωνικής Φυσικής σε ύλη και ενέργεια. Επηρεασμένος απο τον
Παρμενίδη, που παρουσίασε την ηρακλείτεια σχέση μέρους και όλου σαν φαινομενική
και αληθινή πραγματικότητα, κυρίως όμως προσδιορισμένος απο τη δαιμονοκρατία
του ορφικοπυθαγορικού κύκλου, ο Εμπεδοκλής επινόησε την επέμβαση της
επενέργειας πάνω στην ύλη με πρότυπο το σώμα το κατεχόμενο και κατευθυνόμενο
απο τον δαίμονα. Έτσι ο Εμπεδοκλής έγινε υπεύθυνος για ένα  νέο “διχασμό”, που αποτυπώθηκε στους
επόμενους αιώνες με τις ακραίες υλιστικές και πνευματοκρατικές ερμηνείες του
κόσμου”. Μια τέτοια κριτική όμως, είναι φανερό πως γίνεται απο την ιωνική
φυσιοκρατική σκοπιά, με κύριο εκπρόσωπο τον Ηράκλειτο, και προφανώς της
διαφεύγει η ποιητική και ανθρωπολογική σκοπιά του Εμπεδοκλή, που κάπου
αυτοχαρακτηρίζεται εμβληματικά “φυγὰς θεόθεν καὶ ἀλήτης”[18].
Ο Εμπεδοκλής είναι ο “τραγικός” φιλόσοφος, ο σύγχρονος του Αισχύλου[19],
που, σε σχέση με το “οντολογικό υψίπεδο” 
στο οποίο κινείται ο Παρμενίδης, και το φυσικό επίπεδο του διαστοχασμού
του Ηράκλειτου, “προωθεί περαιτέρω τη θέση του μέχρι την πύλη του
ανθρωπολογικού πεδίου”[20].

Το εύρος της επίδρασης του Εμπεδοκλή
στους μεταγενέστερους, ξεκινά ενδεικτικά απο τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και
τον Δημόκριτο, και φτάνει μέχρι τον Χέλντερλιν, τον Δαρβίνο, τον Μάθιου
Άρνολντ, τον Νίτσε, τον Φρόυντ και τον Πιραντέλλο.

“ἧι δὲ διαλλάσσοντα διαμπερὲς οὐδαμὰ λήγει,

  ταύτηι δ’ αἰὲν ἔασιν ἀκίνητοι κατὰ κύκλον.”

(“Κι
όσο η συνεχής εναλλαγή ποτέ δεν σταματάει,

   τόσο αυτά υπάρχουν πάντοτε ακίνητα σε
κύκλο.”)[21]

Βιβλιογραφία:

ñ  Βουδούρης
Κ., Προσωκρατική φιλοσοφία, Ιωνία, Αθήνα,1988

ñ  Βέικος
Θ., Οι Προσωκρατικοί, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998

ñ  Λιαντίνης
Δημήτρης,HomoEducandus– Φιλοσοφία της Αγωγής, εκδ. Δ.   
Λιαντίνη, Αθήνα, 2006

ñ  Μουρελάτος
Α.-Φ., Οι Προσωκρατικοί, 2 τόμοι, μτφρ. Φ.Τσιγκάνου, Ν.Γιανναδάκης, Σ.Μοσχονάς,
Γ.Τζαβάρας, Εκδόσεις Κωστέα-Γείτονα, Αθήνα, 1998

ñ  Ρούσσος
Ευάγγελος, Εμπεδοκλής, εκδ. Στιγμή, Αθήνα, 2007

ñ  Τζαβάρας
Γιάννης, Η ποίηση του Εμπεδοκλή, εκδ. Δωδώνη, 
Αθήνα-Γιάννινα, 1988

ñ  Kirk
G. – Raven J. – Schofield M., Oι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ.: Δ. Κούρτοβικ,
Μορφωτικό ‘Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2006

ñ  Friedrich Nietzsche, The pre-Platonic philosophers,
University of Illinois Press, 2001

[1]     Η έργασία αυτή παρουσιάστηκε στα πλαίσια
ημερίδας του τμήματος Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, που
πραγματοποιήθηκε στα τέλη Μαΐου 2013. Το κείμενο βρίσκεται σε αρχικό στάδιο
επεξεργασίας και δεν είναι το τελικό.

[2]     Λιαντίνης, σελ 78

[3]     Τζαβάρας, σελ. 13-15

[4]     Απ. 17.

1-2

[5]     Ηράκλει

τος, Απ. 10

[6]     Aπ. 27.

3-4, 28, 29, Ξενοφάνης 26, Παρμενίδης 8.13-15,
8.26-31, 8.36.38, 8.43

[7]     Απ. 30, 31

[8]     Βέικος, σελ. 172 – 173

[9]     Απ. 8

[10]    Απ. 17.4

[11]    Απ. 30, 115.1-2

[12]    Απ. 8

[13]    Απ 11, 15

[14]    Απ. 103, 107, 110.10

[15]    Απ. 17.28, 110.5

[16]    Απ. 17.6, 17.12-13, 17.30, 17.35

[17]    βλ. Ρούσσος, σελ. 18-19

[18]    Απ. 115.14

[19]    βλ. Nietzsche, σελ 113

[20]    βλ. Λιαντίνης, σελ. 81

[21]    Απ. 17.12-13, μτφρ. Γιάννη Τζαβάρα