Ο θαυμαστός κόσμος της Σοφίας Γιοβάνογλου Φυτολόγιον Νυκτερινόν ή FloraNocturna: ένα Εαρινό Σύμπαν της Λίλας Σκέμπερη, Φιλολόγου*

Ο
θαυμαστός κόσμος της Σοφίας Γιοβάνογλου

Φυτολόγιον
Νυκτερινόν ή FloraNocturna:
ένα Εαρινό Σύμπαν

της
Λίλας Σκέμπερη, Φιλολόγου*

Η Σοφία Γιοβάνογλου
μπορεί να μας συστήνεται για πρώτη φορά
στον εκδοτικό χώρο του εντύπου, είναι
γνωστή, ωστόσο, στους μυημένους, από τις
ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις κυρίως των
μεταφράσεών της, Αμερικανών, ως επί το
πλείστον, ποιητών.iΠριν από λίγους μήνες έκανε την παρθενική
της εμφάνιση στον παραδοσιακό χώρο των
εκδόσεων με έναν κομψό, καλαίσθητο, λιτό
τόμο ποιητικής γραφής, που επιγράφεται
με τον πρωτότυπο τίτλο ΦΥΤΟΛΟΓΙΟΝ
ΝΥΚΤΕΡΙΝΟΝ ήFLORA
NOCTURNA.
Τόσο στο εξώφυλλο όσο και στο οπισθόφυλλο
σε μαύρο φόντο ξεχωρίζουν τα λευκά,
αέρινα εικαστικά του Νίκου Κόκκαλη, ένα
γυναικείο κορμί σε ρόλο μίσχου, που ο
λαιμός, γέρνοντας, καταλήγει σε ένα
λουλούδι. Τα σχέδια στο εσώφυλλο και
στην τελευταία σελίδα επιμελήθηκε, στο
ίδιο κλίμα, η εικαστικός Ελένη Θεοφυλάκτου.

Πρόκειται για
μια καινοφανή, ιδιότυπη, λυρική, ποιητική
φωνή με σαφές θηλυκό πρόσημο και ξεκάθαρη
ερωτική στόχευση / διάθεση. Η πρωτοτυπία
της συλλογής έγκειται κατά πολύ στην
ιδιοφυή σύλληψη της ποιήτριας να εκφράσει
καθαρά ερωτικές διαθέσεις μέσω της
φυτολογίας, της ονοματοθεσίας της, του
λεκτικού της, αλλά και της συμπεριφοράς
των φυτών. Η συλλογή αποτελεί ένα ενιαίοόλον,
με τρία μερικότερα διακριτά μέρη εντός
του, άνισα ως προς τον αριθμό των ποιημάτων
που περιέχουν: τοΤρίπτυχο
των Ιριδοειδών το
πρώτο (με τρία ποιήματα), τοΤετράπτυχο
των Ορχιδοειδών το
δεύτερο (με τέσσερα ποιήματα) και, τέλος,
τοΔίπτυχο
των Νυκταγινιδών το
τρίτο (με δύο ποιήματα).

Όλοι οι τίτλοι
είναι ονόματα λουλουδιών που δίνονται
τρις, με την κοινή τους ελληνική ονομασία,
με την επίσημη λατινική, αλλά και με την
αγγλοσαξονική. Επομένως, ήδη με την
ανάγνωση του περιγραφικού τους τίτλου,
αποκτούμε μια πρώτη αίσθησηεικόνα
του άνθους και των ιδιοτήτων τουπου πολύ εύστοχα εκμεταλλεύεται κατόπιν,
ποιητικά, η δημιουργός. Έτσι, αρχής
γενομένης με τον Κέδρο του Λιβάνου, η
ποιήτρια ήδη από τον τίτλο μάς εισάγει
σιγά σιγά στο ποιητικό σύμπαν του
νυχτερινού φυτολογίου.

Η συλλογή ξεκινάει
με μια προμετωπίδα-αφιέρωση της ποιήτριας
στον φωτογράφο Ρόμπερτ Μάπλθορπ (Robert
Mapplethorpe,
1946 – 1989):«εσείς,
ο γεωμέτρης της αυλής / κι ο αρχιτέκτων
του θερμοκηπίου»,
αποτίοντας έτσι φόρο τιμής στην πολυσχιδή,
προκλητική προσωπικότητά του. Συνεχίζει
δε με μια δεύτερη αφιέρωση, ακόμη πιο
προσωπική και αμφίσημηπαραφράζοντας
τη γνωστή ρήση της Καινής Διαθήκης:«στον
ανθό μου τον αγαπητό εν ω ευδόκησα»,
την οποία, όπως αναφέρει και η πρώτη
κριτική του έργου που είδε το φως της
δημοσιότητας,iiσίγουρα πολλοί μνηστήρες θα διεκδικήσουν.

Σαν
σε ερωτική εξομολόγηση στο πρώτο ποίημα
της συλλογής, Κέδρος
του Λιβάνου ή Cedrus
atlantica
ή Atlas
cedar,
ένα απροσδιόριστο θηλυκό υποκείμενο
υποκλίνεται στο αρσενικό άνθος, λέγοντας:

Κι
αν είστε

κέδρος
του Λιβάνου

ή
του Άτλαντος

Με
απαλές συσπάσεις

υποκλίνομαι

μπροστά
Σας.

Όπως
διαπιστώνουμε, ο ηδονισμός είναι
διάχυτος. Το ερωτικό
στοιχείο, όχι μόνο
ως υπαινιγμός ή ερωτική ατμόσφαιρα,
αλλά και ως ερωτική πράξη, εμφανέστατο
από το πρώτο ποίημα, διατρέχει όλη
ανεξαιρέτως τη συλλογή. Και είναι αυτός
ο ερωτισμός ή μάλλον αυτός ο ιδιότυπος
αισθησιασμός
που κάνει τόσο ιδιαίτερη τούτη την
ποιητική συλλογή, καθώς η ποιήτρια
ακροβατεί με δεξιοτεχνία κινέζου
ισορροπιστή ανάμεσα στον ερωτισμό και
τον αισθησιασμό, χωρίς να εξοκείλει
ούτε μία φορά προς τη χυδαιότητα, ακόμη
και στα πιο ακραιφνώς αισθησιακά της
ποιήματα.

Αγόρια

αναπαύονται
στα

χείλη
μου λευκά

Όταν
οι όρχεις Σας

εκρήγνυνται

στη
ρίζα

διακηρύσσειη
Ορχιδέα η γαλακτόχρους ή
Orchis
lactea
ή Spotted
milky
orchid

ή

Την
έλξη Σας

για
τις σχισμές των βράχων

απηχεί 

Η
βίαιη διέλευση

των
τροπικών μου

λόφων

διαβάζουμε
στο Άνθος αγόρι ή
Anthurium
amnicola
ή Boy
flower.

Τα
λουλούδια-κλειτορίδες,
αιδοία, κόλποι, ομφαλοί, ρώγες, όπως
ακριβώς και τα λουλούδια της ζωγράφου
Τζόρτζια Ο’Κιφ (Georgia
O’Keeffe, 1887 –1986)
υποκλίνονται
παραδοσιακά στο αρσενικό, στον γαμέτη,
όπως στη Σημύδα την εκκρεμή ή Betula
pendula ή Silver
birch:

Στη
ζέστη των χεριών Σας

Φλέγεται
ο ύπερος

Κοχλάζει
η σπερματική μου βλάστη

Αρσενικέ
γαμέτη μου

το
μόνοικον της φύσεώς μου

απειλείτε 

εκφράζοντας,
όμως, ταυτόχρονα και την υπέρτατη
αγαλλίαση και χαρά του θηλυκού για τη
γυναικεία του φύση, από την οποία
μεταλαβαίνει ευλαβικά σαν από Άγιο
δισκοπότηρο:

Λίλιουμ
λευκὴ τρομπέτα

ή
Lilium
longiflorum
ή White
trumpet
lily

Όταν
Σας νιώθω

μες
στον χειλανθό μου

αντηχώ

Κραυγὲς
ευφορικὲς

και
νότες

ευφροσύνης.

Αλλού
τα αρσενικά άνθη γίνονται αντικείμενα
λατρείας από το θηλυκό:

Πώς
φύεσθε

πυκνὸς

και
απαστράπτων

Μέσα

στα
πυρωμένα

σέπαλά
μου,

όπως
διαβάζουμε στοΛιατρὶς
η
σταχυώδης ή
Liatris spicata ή
Dense blazing star,
αλλά και στοΚολουμνέα
η ένδοξος ή Columnea gloriosa ή Goldfish plant:

Η
κίτρινη κηλίδα
στο πιο βαθύ μου
πορφυρό

Την
ένδοξή Σας
εισβολή
προδίδει.

Για
το αρσενικό,
όπως είδαμε, φυλάσσεται ένα Σας
με σ κεφαλαίο. Ο
πληθυντικός ευγενείας, συχνός σε κύκλους
της αριστοκρατίας περασμένων αιώνων,
που επέβαλε τον πληθυντικό ακόμη και
στους εραστές, το vousvouyer
αντί του σημερινού
tutoiyer,
διατηρώντας έτσι μέσω της απόστασης τη
μαγεία της ερωτικής επαφής και επαυξάνοντάς
την, φαίνεται να γοητεύει την ποιήτρια.
Είναι ο ίδιος πληθυντικός που και σήμερα
χρησιμοποιείται στα δικόγραφα για τους
δικαστές μιας υπόθεσης. Η χρήση του
Εσείς
φαίνεται να παραπέμπει σε ένα αρσενικό
αρχετυπικό, απόμακρο, που αποπνέει
σεβασμό και δέος, σε έναν άντρα-αφέντη
ίσως, που αντιπαρατίθεται με το θηλυκό
εγώ.iii
Ίσως – ίσως τελικά το Εσείς
να παραπέμπει στην επαφή με το υπερβατικό,
τη Μούσα, το θείο.

Οχώροςτης ποιήτριας, επομένως, είναι τα
λουλούδια – σώματα, τα οποία ανθούν
στην ερωτική πράξη, ευωδιάζουν, ηχούν
και με τις πέντε αισθήσεις:

Εάν
στη μνήμη Σας

μονάχη

θωπευτώ

Οι
ρώγες μου

αναδίδουν

πέντε
γεύσεις

εξομολογείται
η Σχιζάνδρα
η
κινεζικὴ
ή Schisandra
chinensis
ή
Five
flavor
berry.

Ποιητικά υλικά
της: ο
σπάδικας, ο κάλυκας, ο χειλανθός, οι
βολβοί, οι ταξιανθίες, οι ανθήρες, τα
χειλεοπέταλα, τα λοβία, τα σέπαλα, ο
ύπερος.Χρωστήραςτης ο χαμηλόφωνος, εξομολογητικός,
ανεπιτήδευτα τολμηρός ερωτικός τόνος.

Αλλά
δεν αρκούν μόνο η έμπνευση ή οι καλές
προθέσεις για να κάνουν μια συλλογή
άξια λόγου. Απαιτείται όλη αυτή η έμπνευση
να μετουσιωθεί σε ποίηση, σε ποιητικό
λόγο. Για να
δημιουργηθεί το ποιητικό κείμενο, γράφει
ο Γιώργος Σεφέρης, «πρέπει να συμπέσουν
η ευαισθησία του ποιητή με το ποιητικό
ρήμα του». «Ευαισθησία του ποιητή»
ονομάζει ο Σεφέρης ένα κράμα, «το χώνεμα
που γίνεται πολύ βαθειά μέσα στον ποιητή
πολλών συναισθηματικών και διανοητικών
στοιχείων, όπως οι σταλακτίτες στα βάθη
ενός σπηλαίου». «Ποιητικό ρήμα» είναι
«η γλώσσα και ο στίχος», όπως τα αισθάνεται
ο ποιητής, «ως μια βαθύτερα βιωμένη
κατάσταση».iv
Κι αυτό το καταφέρνει με περισσή
δεξιοτεχνία η Γιοβάνογλου, τη σύν-πτωση
δηλαδή της ευαισθησίας με το ποιητικό
ρήμα ή του έπους με το πάθος κατά τον
Λογγίνο. Ο ρυθμός είναι ιδιαίτερος, η
αρχιτεκτονική τόσο λιτή μα και τόσο
περίτεχνη.

Τα
ποιήματα, γραμμένα, από άποψη, σε
πολυτονικό, είναι οργανωμένα σε δύο
στροφές που η καθεμιά αποτελείται από
τρεις ολιγοσύλλαβους ιαμβικούς στίχους,
συνήθως 3-4 συλλαβών σπανίως έως 7. Η
στιχουργία αποπνέει επιρροές από την
τεχνική του χαϊκού με μια πιο χαλαρή
διάθεση, χωρίς να μένει εγκλωβισμένη
στο σχήμα 5-7-5 συλλαβές. Θυμίζει περισσότερο
μικρά επιγράμματα. «Είναι ένας ρυθμός
ξεχωριστός, μια γλυκιά τζαζ που όμοιά
της μπορεί να μην έχουμε ξαναδεί τα
τελευταία χρόνια σε άλλη ελληνική
συλλογή. Ένας θηλυκός Μπένι Γκούντμαν
σε μια νέα εκδοχή του Sing, Sing, Sing», ομολογεί
ο Κωνσταντίνος Μελισσάςv
στην πρώτη κριτική του έργου.

Εσείς

στα
πόδια μου

το
κρίνο των αγρών

Εγώ

η
σκάλα σας

στη
χώρα των θαυμάτων 

διακηρύσσει
τοΚρίνο
της κοιλάδας ή
Convallaria
majalis
ή Ladder–to–heaven

ή

Πόσες

ταξιανθίες

εξηγούν

Τον
πλου Σας

στις
δαντελωτὲς

πτυχές
μου

διερωτάται
η Ίρις
η γερμανικὴ ή Iris
germanica
ή Pink
horizon

ή

Κι
αν φύομαι στους

Έρωτες
των

Αμαρυλλιδών

Στο
ψύχος σας

οφείλω
την

ανάφλεξή
μου

ομολογεί
η Βαλλότα η ευειδής
ή
Vallota speciosa ή
Fire lily.

Το αποτέλεσμα
μπορεί να φαίνεται αβίαστο, όταν, ωστόσο,
γνωρίζει κανείς τη Σοφία Γιοβάνογλου
καλά και από τη μεταφραστική της δουλειά,
όπως εγώ, αντιλαμβάνεται ότι έχει κάνει
δουλειά ακριβείας χειρουργού, ότι
λεπτούργησε, κεντώντας πολύ προσεκτικά
και συνειδητά το υφάδι της ποιητικής
έμπνευσης, ανασύροντας λέξεις και
επινοώντας ακόμη και νεολογισμούς για
να εκφραστεί στην εντέλεια:

Με
ναστικὲς

κινήσεις

απωθώ

Kάθε
περίπτωση

να
ενωθώ

μαζί
Σας

αποφαίνεται
η Μη
μου άπτου ή Mimosa
pudica
ή Touch–me–not.

O
χρόνοςτων ποιημάτων ποικίλλει. Τις περισσότερες
φορές ο χρόνος είναι ο εξακολουθητικός
ενεστώτας για μια πράξη που επαναλαμβάνεται
αενάως προς μιαν ατέρμονη ηδονή και
τέρψη, όπως στηνΜπουκαμβίλια
τη λεία ή Bougainvillea
glabra
ή Paper
flower:

Θωπεύετε

τις
νύχτες

το
πτερύγιο του αυτιού

Θροΐζοντάς
του

χάρτινα

λογάκια

ή
στηΒιόλα
τη χνοώδη ή Viola
canina
ή Heath
violet:

Δύο
πανσέδες

αναπνέουν

στις
μασχάλες μου

Κάθε
που σύρετε

ανάλαφρα

τη
γλώσσα.

Άλλες φορές
πάλι, παρόλο που η πράξη έχει ολοκληρωθεί
στο παρελθόν, ο εξακολουθητικός
παρατατικός προσδίδει την ένταση, τη
διάρκεια και το άχρονο της ηδονής:

Μπουκαμβίλια
η αξιοθέατος

ή
Bougainvillea spectabilis ή Great bougainvillea

Τη
νύχτα

που
εάλω

η
οπὴ

Ριγούσε

το
πτερύγιο

στα
χάδια.

Κάποια, τέλος,
ποιήματα αναφέρονται στο παρελθόν με
μια μνήμη ακατάλυτη, εκκωφαντικά παρούσα.
Η συγκλονιστική εμπειρία καταλύει τον
χρόνο. Το μεγάλο άνθος του ερωτικού
σπασμού δεν χωρά στη συμβατική έννοια
του χώρου και του χρόνου, είναι άχρονο.
Η ομορφιά του άνθους νικάει τη φθορά
του χρόνου. Έτσι, όταν ανακαλεί στην
μνήμη τον έρωτα, ο χρόνος εξαϋλώνεται.
Το τώρα γίνεται χθες, το χθες γίνεται
τώρα, όπως στη:

Γλώσσα
του διαβόλου

ή
Amorphophallus rivieri ή Devil’s tongue

Ως
την καρδιὰ

ανασκολοπισμένη

αναπολώ

Την
εμβολὴ

της
σπάθης Σας

εντός
μου.

Ή
σ

«Όταν η όσφρηση
χρωματίζει και η ακοή ψαύει τις παρειές
του εύοσμου, μια έκτη αίσθηση αρχίζει
ν’ αναδύεται και να παρουσιάζει το δικό
της αλφάβητο», καταθέτει
ο Οδυσσέας Ελύτης στονΜικρό
Βοτανικό.viΜια τέτοια αίσθηση ανιχνεύσαμε στη
συλλογή αυτή. Η Γιοβάνογλου, κατά την
ταπεινή μου γνώμη, με την κατάθεση αυτής
της συλλογής κατάφερε την «επαναμάγευση»
του ποιητικού λόγου, όπως ονομάζει ο
Νάσος Βαγενάς την απομάκρυνση από τη
λιμνάζουσα «φυσικότητα» της σημερινής
ποιητικής, την εκ νέου ποιητικοποίηση
μιας ποιητικής γλώσσας που έχει χάσει
την ποιητική της δύναμη.Δημιούργησε ποιήματα που δεν θυμίζουν
τίποτα προηγούμενο και που πολλοί θα
τα ζηλέψουν και θα προσπαθήσουν να τα
μιμηθούν. Κάτι τέτοιο, όμως, είναι πάρα
πολύ δύσκολο.

Κλείνοντας, ελπίζω
η σπάνια ποίηση της Σοφίας Γιοβάνογλου
να μας δώσει γρήγορα νέα δείγματα γραφής
και να διαψευστεί η ίδια η ποιήτρια στο
τελευταίο της ποίημα, στηΜικρομέρεια
της Ακρόπολης ή Satureja acropolitana ή Micromeria of
Acropolis,
όπου ορίζεται πως οτόποςτης ένωσης, έμπνευσης, της δημιουργίας
είναι μυστικός και οι γέννες ή ό,τι
δωρίζεται στο μέλλον αφορούν τους λίγους
και μυημένους:

Αποφασίστηκε

ο
τόπος μου

να
μένει μυστικός

Και
οι γέννες μας

να
γίνονται

γνωστές
σε λίγους.

Γνωρίζω καλά ότι
περιμένουν πολλά στο συρτάρι, έτοιμα
από καιρό.viiΕλπίζω να μας μοιράσει σύντομα απλόχερα 
τα κρυφά της λουλούδια, τα «άνθη του
καλού», για να παραφράσω τον Μπωντλέρ.
«Ελάτε, μύρα της αυλής πολύπλαγκτα και
των βασιλικών θυρεών τα διάσημα. […]Ένας
μικρός βοτανικός μπορεί να ’ναι ένας
κρυφός των δύο κυμάτων Παρθενώνας»
καταλήγει
ο Οδυσσέας Ελύτης στονΜικρό
Βοτανικό.
Καισυνεχίζει
λίγο πιο κάτω στο ίδιο βιβλίο:
«Μια κοινωνία όπου τ’ αναγνώσιμα δένδρα
γίνονται και πολυφωνικά της ίριδας
βρίσκεται ήδη εν εξελίξει. Ας είναι καλά
ο εκάστοτε γεωμέτρης ποιητής, που ’χει
κερδίσει τον στέφανο του ανέμου. Ίσως
ο νέος Αρίων να γεννήθηκε μόλις εχθές».viii

*
Η Λίλα Σκέμπερη
σπούδασε φιλολογία
στο Α.Π.Θ και εργάζεται ως φιλόλογος εδώ
και 25 χρόνιαστη
δημόσια εκπαίδευση.
Από το 2003 υπηρετεί στο Μουσικό Σχολείο
Σερρών. Έχει επίσης αποφοιτήσει από το
Τ.Ξ.Γ.Μ.Δ (Τμήμα Ξένων Γλωσσών Μετάφρασης
και Διερμηνείας) του Ιονίου Πανεπιστημίου.Το 2009 ολοκλήρωσε
το
Μεταπτυχιακό
Δίπλωμα Ειδίκευσης στηΔιοίκηση
Πολιτισμικών Μονάδων
της Σχολής
Κοινωνικών Επιστημών του Ε.Α.Π.Πεδία
του ενδιαφέροντός της είναι οι Σχολικές
Βιβλιοθήκες, η Πολιτισμική Διαχείριση
και η Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στην
Εκπαίδευση.

i
Το κείμενο είναι βασισμένο σε εισήγηση
της Λίλας Σκέμπερη κατά την παρουσίαση
του βιβλίου στις Σέρρες, μετά από
πρωτοβουλία του Συνδέσμου Φιλολόγων
Σερρών (18/11/2016).

ii
Κωνσταντίνος Μελισσάς, Φυτολόγιον
Νυκτερινόν ή Flora Nocturna: η πρώτη κριτική.
Στον Ιστότοπο της Περιοδικής Έκδοσης
Στοχασμού Intellectum:
intellectum.org/2016/07/29/flora_nocturna/

iii
Βλ. και Μελισσά, όπ. παρ.

iv
Σεφέρης
 Γιώργος, Ερωτόκριτος.
Στο:
Δοκιμές, τόμ. Α΄, 1984, Ίκαρος,
289.

v
Όπ. παρ.

vi
Οδυσσέας Ελύτης, ΜΙΚΡΟΣ
ΒΟΤΑΝΙΚΟΣ.
Στο: 2x7
ε, Ίκαρος, 1996.

vii
Έτσι και Μελισσάς, όπ. παρ.

viii
Οδυσσέας Ελύτης, ΓΙΑ
ΜΙΑΝ ΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΗΧΟΥ.
Στο: 2x7
ε, όπ. παρ.