Ο Σιδηρούς Σταυρός
Τι ποιο ανήθικο από τον πόλεμο;
Γράφει ο Ελισσαίος Βγενόπουλος
Σε όλους τους πολέμους, από τον Τρωικό μέχρι σήμερα, το κυριότερο κίνητρο υπήρξε η κλοπή, η αρπαγή, η λεηλασία, πασπαλισμένα με μπόλικο αυθεντικό μισανθρωπισμό και πάναγνη εχθροπάθεια. Τελευταία όλα τα παραπάνω για να είναι πιο εύπεπτα εμποτίστηκαν θρησκευτικό φανατισμό ή με παχύρευστη ιδεολογία.
Βρισκόμαστε στη χερσόνησο Ταμάν στην ανατολική Κριμαία το 1943 είναι ένα σκηνικό που αντηχεί με ιστορική βαρύτητα, αποτυπώνοντας την ταραχώδη φάση της γερμανικής υποχώρησης υπό την αμείλικτη πίεση του Κόκκινου Στρατού. Η περίοδος αυτή είναι γεμάτη ένταση, φόβο και την απελπισία μιας καταρρέουσας πολεμικής προσπάθειας. Μέσα σε αυτό το σκηνικό, η αφήγηση εξερευνά θέματα τιμής, δειλίας, αγάπης και τη σκληρή πραγματικότητα του πολέμου.
Στην πρώτη σκηνή βλέπουμε τον Γερμανό δεκανέα Στάινερ(Τζέιμς Κόμπερν) και την ομάδα του σε αναγνωριστική περίπολο. Συναντούν ένα οχυρωμένο απόσπασμα του Ρωσικού στρατού, το οποίο και εξαρθρώνουν σκοτώνοντας όλους τους στρατιώτες. Μετά το τέλος της σύντομης αλλά αιματηρής συμπλοκής βρίσκουν το πτώμα ενός ανήλικου Ρώσου στρατιώτη ανάμεσα στους νεκρούς. Στο επίκεντρο της ιστορίας μαζί με τον Στάινερ, βρίσκεται ο Λοχαγός Στράνσκι (Μαξιμίλιαν Σελ), ένας αξιωματικός του οποίου η αριστοκρατική πρωσική καταγωγή και η φιλοδοξία τον οδηγούν να μετατεθεί εθελοντικά στο Ανατολικό Μέτωπο με μοναδικό στόχο να κερδίσει το περίφημο μετάλλιο του Σιδηρού Σταυρού. Ο Στράνσκι συναντάει τον Στάινερ και την ομάδα του που μόλις φτάνουν στην βάση. Ο συνταγματάρχης Μπραντ (Τζέιμς Μέισον), όταν συναντά τον Στράνσκι, διακρίνει αμέσως την αδίστακτη και αυστηρή συμπεριφορά του, αλλά διαπιστώνει επίσης την καταφανή έλλειψη στρατιωτικής εμπειρίας. Αυτή η διχογνωμία μεταξύ της αυστηρής εξωτερικής εμφάνισης του Στράνσκι και της απειρίας του θέτει τις βάσεις για το τόξο του χαρακτήρα του σε όλη τη διάρκεια της ταινίας.
Καθώς οι ρωσικές δυνάμεις εξαπολύουν επίθεση, τα γερμανικά στρατεύματα αναγκάζονται να ανασυνταχθούν. Υπό την ηγεσία του αξιωματικού Μάγιερ, οργανώνουν αντεπίθεση. Ωστόσο, αυτή η στιγμή γενναιότητας και τακτικής αντίδρασης αμαυρώνεται από τη δειλία του Στράνσκι, καθώς κρύβεται τρομοκρατημένος, αποκαλύπτοντας το χάσμα ανάμεσα στην επιθυμία του για δόξα και το πραγματικό του θάρρος. Η μάχη αποδεικνύεται δαπανηρή: ο Μάγιερ σκοτώνεται και ο Στάινερ, σε μια απελπισμένη προσπάθεια να τον σώσει, τραυματίζεται σοβαρά.
Εν τω μεταξύ, το ταξίδι του Στάινερ παίρνει διαφορετική πορεία. Καθώς παλεύει με τα τραύματά του, βιώνει παραισθήσεις, υπογραμμίζοντας το ψυχολογικό τίμημα του πολέμου. Κατά τη διάρκεια της ανάρρωσής του, γνωρίζει την Εύα, μια νοσοκόμα της οποίας η συμπόνια και η φροντίδα προσφέρουν μια σύντομη ανάπαυλα από τη φρίκη του μετώπου. Η αγάπη της Εύας για τον Στάινερ και τα όνειρά της για ένα κοινό μέλλον δημιουργούν μια οδυνηρή αντίθεση με τη βαρβαρότητα που τους περιβάλλει. Ωστόσο, η αίσθηση του καθήκοντος και το πολεμικό πνεύμα του Στάινερ τον ωθούν να επιστρέψει στη γραμμή του μετώπου με την πρώτη ευκαιρία.
Με την επιστροφή του, ο Στάινερ μαθαίνει για τον δόλιο ισχυρισμό του Στράνσκι και την υποτιθέμενη κατάθεσή του προς υποστήριξη της αίτησης του Στράνσκι για μετάλλιο. Αυτή η αποκάλυψη δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια αναπόφευκτη σύγκρουση μεταξύ του Στάινερ και του Στράνσκι. Η αγανάκτηση και το αίσθημα δικαιοσύνης του Στάινερ συγκρούονται με τη φιλοδοξία και τη δειλία του Στράνσκι, αντανακλώντας τα ευρύτερα θέματα της τιμής και της ακεραιότητας έναντι της ιδιοτελούς εξαπάτησης.
Η ταινία απεικονίζει σχολαστικά την πολυπλοκότητα των χαρακτήρων της με φόντο τον πόλεμο. Η αδίστακτη φιλοδοξία του Στράνσκι αντιπαραβάλλεται με την έλλειψη πραγματικής γενναιότητας, παρουσιάζοντας μια μελέτη χαρακτήρα ενός ανθρώπου που καθοδηγείται από εγωιστικά κίνητρα. Αντίθετα, ο Στάινερ ενσαρκώνει το ιδανικό του έντιμου στρατιώτη, του οποίου η γενναιότητα και η αίσθηση του καθήκοντος είναι ακλόνητες, ακόμη και μπροστά σε σοβαρούς προσωπικούς κινδύνους.
Η σχέση μεταξύ του Στάινερ και της Εύας προσθέτει ένα ακόμα επίπεδο συναισθηματικού βάθους στην αφήγηση. Η αγάπη και τα όνειρα της Εύας για ένα ειρηνικό μέλλον αναδεικνύουν την ανθρώπινη επιθυμία για σύνδεση και κανονικότητα μέσα στο χάος του πολέμου. Ο χαρακτήρας της λειτουργεί ως φάρος ελπίδας και τρυφερότητας, κάνοντας την τελική επιστροφή του Στάινερ στο μέτωπο ακόμη πιο τραγική.
Η ταινία του Σαμ Πέκινπα Ο Σιδηρούς Σταυρός του 1977 εμβαθύνει στην ωμή πραγματικότητα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέσα από τα μάτια των Γερμανών στρατιωτών στο Ανατολικό Μέτωπο. Διασκευασμένη από το μυθιστόρημα του Βίλλυ Χάινριχ «The Willing Flesh», αυτή η πολεμική ταινία αψηφά τις συμβατικές αφηγήσεις προσφέροντας μια οπτική από την πλευρά των δυνάμεων του Άξονα. Με ένα εντυπωσιακό καστ, όπως οι Τζέιμς Κόμπερν, Τζέιμς Μέισον, Μαξιμίλιαν Σελλ και Ντέιβιντ Γουόρνερ είναι μια σπλαχνική εξερεύνηση της ματαιότητας και της αγριότητας του πολέμου, αναδεικνύοντας το χαρακτηριστικό στυλ του Πέκινπα, τον σκληρό ρεαλισμό και την ηθική ασάφεια.
Ο Τζέιμς Κόμπερν δίνει μια ερμηνεία που καθορίζει την καριέρα του ως λοχίας Ρολφ Στάινερ, ένας σκληραγωγημένος στη μάχη και απογοητευμένος στρατιώτης. Η ερμηνεία του είναι ένα αριστούργημα στην ενσάρκωση του κουρασμένου αλλά και ανθεκτικού πνεύματος ενός ανθρώπου παγιδευμένου στο χάος του πολέμου. Ο Στάινερ του δεν είναι ένας τυπικός ήρωας- είναι πολύπλοκος, κυνικός και καθοδηγείται από το ένστικτο της επιβίωσης και όχι από την ιδεολογία ή το καθήκον. Το τραχύ χάρισμα και η λεπτή ερμηνεία του Κόμπερν αγκυροβολούν την ταινία, καθιστώντας τον Στάινερ μια συναρπαστική φιγούρα.
Ο Μαξιμίλιαν Σελλ υποδύεται τον λοχαγό Στράνσκι, τον αντίποδα του Στάινερ, του οποίου η φιλοδοξία και η αριστοκρατική αλαζονεία τον φέρνουν σε τροχιά σύγκρουσης με τον πραγματιστή λοχία. Η ερμηνεία του διαπνέεται από μια ανατριχιαστική αίσθηση δικαιώματος και απελπισίας, αντανακλώντας το τοξικό μείγμα ματαιοδοξίας και δειλίας. Ο Τζέιμς Μέισον ως συνταγματάρχης Μπραντ και ο Ντέιβιντ Γουόρνερ ως λοχαγός Κίσελ προσφέρουν δυνατές ερμηνείες, προσδίδοντας βάθος στους ρόλους τους ως αξιωματικοί που έχουν κουραστεί από τον πόλεμο και παλεύουν με τη ματαιότητα της κατάστασής τους.
Η σκηνοθεσία του Σαμ Πέκινπα είναι αμείλικτη και βάναυσα ειλικρινής. Γνωστός για την απεικόνιση της βίας, ο δημιουργός δεν αποφεύγει τη φρίκη του πολέμου. Οι σκηνές μάχης είναι έντονες, χαοτικές και σκληρές, αποτυπώνοντας τον απόλυτο τρόμο και την τυχαιότητα της μάχης. Τα περιβόητα πλάνα σε αργή κίνηση, σήμα κατατεθέν του Πέκινπα, χρησιμοποιούνται με καταστροφικό αποτέλεσμα, τονίζοντας την αλλόκοτη ομορφιά της καταστροφής και την ευθραυστότητα της ανθρώπινης ζωής. Η ικανότητα του σκηνοθέτη να αντιπαραθέτει στιγμές ήρεμης ενδοσκόπησης με ξαφνικές εκρήξεις βίας υπογραμμίζει την απρόβλεπτη φύση του πολέμου. Τα ζοφερά, κατεστραμμένα από τον πόλεμο τοπία αποτυπώνονται με μια στοιχειωτική ομορφιά, αντανακλώντας την έρημη συναισθηματική κατάσταση των χαρακτήρων. Η χρήση του φυσικού φωτός και των υποτονικών χρωματικών παλετών ενισχύει τον ρεαλιστικό τόνο της ταινίας, βυθίζοντας το κοινό στη ζοφερή πραγματικότητα του Ανατολικού Μετώπου.
Η μουσική του Έρνεστ Γκολντ συμπληρώνει τη ζοφερή διάθεση της ταινίας, προσφέροντας ένα οδυνηρό σκηνικό στην εξελισσόμενη τραγωδία. Η μουσική υπογραμμίζει το συναισθηματικό βάρος της αφήγησης, χωρίς να την υπερτονίζει, επιτρέποντας στις ερμηνείες και τα οπτικά στοιχεία να βρεθούν στο επίκεντρο.
Στο Σιδηρού Σταυρό ο Σαμ Πέκινπα φιλοτεχνεί μια αντιπολεμική ταινία που αποφεύγει τον ηρωισμό και τον πατριωτισμό υπέρ μιας πιο ειλικρινούς απεικόνισης της εμπειρίας του στρατιώτη. Πρόκειται για μια συγκλονιστική εξέταση της σωματικής και ψυχολογικής επιβάρυνσης του πολέμου, που ζωντανεύει χάρη στις δυνατές ερμηνείες και την αριστοτεχνική σκηνοθεσία. Το φιλμ αποτελεί απόδειξη της ικανότητας του Πέκινπα να αποτυπώνει την ωμή ουσία της σύγκρουσης και την πολύπλοκη φύση αυτών που την υπομένουν, καθιστώντας την ταινία μια οδυνηρή και προκλητική απεικόνιση του πολέμου και των επιπτώσεών του στα άτομα που παγιδεύονται στην αδυσώπητη παλίρροια του.
Οι άνθρωποι που ποτέ δεν θα πάνε στον πόλεμο κατευθύνουν την προπαγάνδα των συγκρούσεων με ψέματα, αν χρειαστεί με οιμωγές και οπωσδήποτε με κραυγές. Το κακό, για να καταλάβει το χοντροκέφαλο γένος των ανθρώπων τι σημαίνει πόλεμος, είναι ότι οι νεκροί δεν δύνανται να περιγράψουν τις τελευταίες τους στιγμές.
Ελισσαίος Βγενόπουλος
Παράλληλα με τις κινηματογραφικές του σπουδές, εργάστηκε στη διαφήμιση, στη δημιουργία ντοκιμαντέρ και στην παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών. Σκηνοθέτησε πάνω από 200 ντοκιμαντέρ με πλούσια θεματολογία. Συνεργάστηκε στην παραγωγή και σκηνοθεσία διαφημιστικών σποτς και διαφόρων τηλεοπτικών προγραμμάτων. Έχει εκδώσει από τις εκδ. Αλεξάνδρεια τα μυθιστορήματα «Ολεμάν», «Αγριλιές»· από τις εκδόσεις ‘’Περί Τεχνών’’ τη συλλογή διηγημάτων «Σε τρεις Χρόνους» και τη νουβέλα «Η Περιγραφή ενός Αγώνα». Συνεργάζεται και αρθρογραφεί σε διάφορα έντυπα και σάιτ με θέματα για τον κινηματογράφο, την τηλεόραση, το θέατρο.
