Μια Μέθοδος Κοινωνικής και Πολιτισμικής Μεταμόρφωσης
Του Στέφανου Γραβάνη
Επιμέλεια: Γιώργος Κωνσταντίνος Μιχαηλίδης
Εισαγωγή
Μόλις πριν λίγες μέρες κυκλοφόρησε το προτελευταίο βιβλίο του Édouard Louis στην Ελλάδα. Θελήσαμε να καταγράψουμε κάποιες επισημάνσεις για τη γραφή του και τον τρόπο με τον οποίο συνδέει την αυτοβιογραφία με τις αναφορές στην κοινωνική και πολιτική βία.
Βλέποντας, αρχικά, τον τίτλο, θα περίμενε κάποιος το προτελευταίο αυτό έργο του Édouard Louis να έχει θεματικές ομοιότητες με το βιβλίο «Αγώνες και μεταμορφώσεις μιας γυναίκας» (2021), που πραγματευόταν τη σχέση της Μονίκ, ως γυναίκας-εκπροσώπου της εργατικής τάξης, με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς της. Γενικότερα, σκιαγράφησε το κοινωνικό προφίλ των γυναικών των τάξεων αυτών, με στόχο να κατανοήσουμε την κατάστασή τους.
Ωστόσο, στο Η Μονίκ Δραπετεύει, αν και υπάρχουν τέτοιου είδους στοιχεία, δεν αποτελεί μια βιογραφία της Μονίκ. Αναδύεται, μάλιστα, ένας απώτερος σκοπός που θα παρουσιάσουμε, καθώς προχωρούμε σε μια σύντομη δομική προσέγγιση του έργου αυτού και των θεμάτων που θέλει να αναπτύξει.
Η Ιστορία και το Ξεκίνημα της Απόδρασης
Οι πρώτες σελίδες, γεμάτες ψυχολογική ένταση, δίνουν την εντύπωση πως πρόκειται για μια ιστορία με στοιχεία κοινωνικού νουάρ ή ακόμη και αστυνομικής ιστορίας, κάτι που δεν είχαμε δει στα προηγούμενα βιβλία του Louis. Η αφήγηση αρχίζει με το τηλεφώνημα της Μονίκ στον γιο της, Εντουάρ, κατά τη διάρκεια μιας βραδιάς που εξελίσσεται δυσάρεστα. Ο σύντροφός της, σε κατάσταση μέθης, ασκεί στην ίδια ψυχολογική και λεκτική βία, ενώ αναφέρεται υποτιμητικά στα παιδιά της. Οι περιγραφές αυτής της σκηνής αφήνουν στον αναγνώστη την υποψία ακόμη και μιας πιθανής άσκησης σωματικής βίας.
Το επόμενο πρωί, η Μονίκ φεύγει κρυφά από το σπίτι, εκτελώντας το σχέδιο διαφυγής που ετοίμασε με τον Εντουάρ, ο οποίος παρακολουθεί την έξοδό της από το σπίτι και την απομάκρυνσή της με ταξί μέσω εφαρμογής στο κινητό του. Φεύγει παίρνοντας μόνο το σκυλάκι της και μια τσάντα με ρούχα – ένας ισχυρός συμβολισμός που δείχνει πως η ανάγκη για ελευθερία είναι πιο σημαντική απ’ όλα. Συμβολίζει επίσης την επιθυμία της να αφήσει πίσω την παλιά της ζωή και να εισέλθει σε μια νέα πραγματικότητα, απαλλαγμένη από όσα θυμίζουν την κοινωνική της ταυτότητα.
Μια Νέα Ταυτότητα: Κοινωνική και Πολιτισμική Μεταμόρφωση
Η πραγματική ιστορία ξεκινά και η αφήγηση εστιάζει στο εξής ερώτημα: Πώς μπορεί μια γυναίκα της εργατικής τάξης να ξεφύγει από την κακοποίηση, την υποτίμηση και το προδιαγεγραμμένο μέλλον της; Πώς μπορεί να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις μιας σύγχρονης καθημερινότητας που μεταβάλλεται ταχύτατα, ενώ δε διαθέτει ούτε συγκεκριμένα υλικά ή πολιτισμικά εφόδια ούτε στήριξη από το περιβάλλον της;
Ο Louis απαντά μέσα από προσωπικά βιώματα, περιγράφοντας τη μέθοδο διαφυγής μιας γυναίκας με λαϊκή καταγωγή από ένα βασανιστικό παρελθόν και την καταπιεστική πατριαρχία. Εξηγεί, σχεδόν ως αναλυτικός οδηγός, πώς θα επιτύχει αυτό τον στόχο, παρά την έλλειψη υλικών μέσων και πόρων.
Ομοιότητες με το «Αλλαγή: Μέθοδος»
Μπορούμε να παρατηρήσουμε αρκετές ομοιότητες του βιβλίου αυτού με το Αλλαγή: Μέθοδος (2021). Στο Αλλαγή: Μέθοδος έχουμε την παρουσίαση της μετακίνησης του νεαρού τότε Εντουάρ προς μια άλλη κοινωνική πραγματικότητα, μέσω της μόρφωσης και των σπουδών. Το νέο περιβάλλον θα συμβάλλει όχι μόνο στην πολιτισμική του μεταμόρφωση, αλλά και στη σταδιακή είσοδό του σε μια άλλη τάξη.
Παρομοίως, στην περίπτωση της Μονίκ, αφηγείται τη μέθοδο αλλαγής του κοινωνικού της προφίλ και τη δημιουργία της νέας της ταυτότητας. Πλέον δεν είναι η μεσήλικη γυναίκα χωρίς μόρφωση και επαγγελματική εξειδίκευση, που εξαρτάται οικονομικά από τον αυταρχικό και βίαιο σύντροφό της. Είναι μια γυναίκα που μπορεί να αποφασίζει για την ίδια, να ορίζει την καθημερινότητά της και να της φέρονται με σεβασμό. Θα αποκτήσει νέες εμπειρίες (ταξίδια, εξόδους, διαμονή σε άλλα μέρη) μακριά από το περιβάλλον της προηγούμενης ζωής της.
Η Συμβολή του Εντουάρ και η Κοινωνική Ευθύνη
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο του βιβλίου είναι τα πρακτικά ζητήματα της μεθόδου αλλαγής. Ο ρόλος του Εντουάρ είναι καθοριστικός, καθώς δίχως την πολύπλευρη υποστήριξή του, καμία αλλαγή δε θα συνέβαινε στη ζωή της Μονίκ. Ο Εντουάρ αναλαμβάνει δράση για την οικογένεια και την τάξη του, με τη Μονίκ να αντιπροσωπεύει τις γυναίκες της εργατικής τάξης που χρειάζονται στήριξη για να επιτύχουν την προσωπική και κοινωνική τους απελευθέρωση.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο, το βιβλίο πραγματεύεται τη στάση που πρέπει να κρατά κάποιος απέναντι στις λαϊκές τάξεις από τις οποίες προέρχεται, ακόμα και αν έχει μετακινηθεί κοινωνικά. Το να μην ανήκεις πλέον στις λαϊκές τάξεις δε σημαίνει ότι τις απαρνείσαι.
Πολιτική και Ορατότητα των Λαϊκών Τάξεων
Η ιστορία της Μονίκ αποτελεί ουσιαστικά συνέχεια της βιογραφίας του Édouard Louis, καθώς αφηγείται πώς συμβάλλει στην απελευθέρωση μιας γυναίκας από την εργατική τάξη. Μέσα από σκηνές που θυμίζουν μικροϊστορίες, εξιστορείται λεπτομερώς σε τι συνίσταται αυτή η βοήθεια: από την ενοικίαση ενός σπιτιού, την αγορά επίπλων μέχρι και τη χρηματική στήριξη για τις βασικές ανάγκες.
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου περιγράφει τις αντιδράσεις της Μονίκ κατά τη δραματοποίηση της ζωής της στο θεατρικό έργο Αγώνες και Μεταμορφώσεις μιας Γυναίκας. Η μετάβασή τους στη Γερμανία για την πρεμιέρα είναι η επιβράβευση των προσπαθειών του Εντουάρ. Η Μονίκ, αόρατη και ασήμαντη στην καθημερινότητά της λόγω της ταξικής καταγωγής της, γίνεται αντικείμενο θαυμασμού από τους θεατές και τους ανθρώπους του θιάσου.
Λογοτεχνία, Πολιτική και Ορατότητα των Λαϊκών Τάξεων
Η απόδραση της Μονίκ προς την ελευθερία είναι μια τρυφερή ιστορία με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον, δίχως να λείπουν οι αναφορές στο παρελθόν. Είναι ένα βιβλίο για την ηθική και κοινωνική αποκατάσταση μιας γυναίκας της εργατικής τάξης, που υπέφερε από τις σκληρές δοκιμασίες και τις διάφορες μορφές βίας.
Ο Édouard Louis επιχειρεί να περιγράψει μια στιγμή χαράς και ελπίδας για τις λαϊκές τάξεις και να προσθέσει λίγη ομορφιά στον ταλαιπωρημένο κόσμο τους. Η λογοτεχνική αφήγησή του, μέσα από τα υβριδικά κείμενα που συνδυάζουν αισθητική και πολιτική, φέρνει στο προσκήνιο τους αόρατους και ανίσχυρους. Αυτός είναι και ο λόγος που το Η Μονίκ Δραπετεύει είναι ένα πολιτικό βιβλίο χωρίς να προβαίνει σε άμεσες πολιτικές δηλώσεις, θέτοντας στο επίκεντρο τις ελπίδες, τις φιλοδοξίες και την ανάγκη για ορατότητα των λαϊκών στρωμάτων.
Ο Στέφανος Γραβάνης διδάσκει Γαλλική Γλώσσα και Πολιτισμό στη Νομική Σχολή του ΔΠΘ. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη λογοτεχνία των λαϊκών τάξεων του 21ου αιώνα, τη σημειωτική και τον πολιτισμό.