Η γέννηση της δυστοπίας ως αφηγηματικής δυνατότητας: Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι
γράφει ο Αντώνης Μπαλασόπουλος
Αγία Πετρούπολη, αρχές της δεκαετίας του 1840: ο Μιχαήλ Πετρασέφσκι παρακολουθεί τις διαλέξεις του Βίκτωρ Ποροσίν για τις κοινωνιστικές (αλλιώς, «σοσιαλιστικές») ιδέες της εποχής και μαθαίνει για τον Σαρλ Φουριέ. Ενθουσιάζεται. Αρχίζει να συλλέγει βιβλία και μπροσούρες των ουτοπικών σοσιαλιστών και, για να μοιραστεί αναγνώσματα και σκέψεις, δημιουργεί στην πόλη τον «κύκλο Πετρασέφσκι». Ο κύκλος εδραιώνεται ως τα μέσα της δεκαετίας του 1840, και το 1847 ένας νεαρός Ρώσος (26 ετών τότε) ονόματι Φιοντόρ Ντοστογέφσκι αρχίζει να παρακολουθεί τις συζητήσεις της Παρασκευής. Ανάμεσα στα θέματα συζήτησης, οι ουτοπίες, ασφαλώς, ο σοσιαλισμός, επίσης, ο αθεϊσμός και η φιλοσοφία, ο Χέγκελ, ο Φόιερμπαχ. Και βεβαίως, η δουλοπαροικία και η έλλειψη πολιτικής ελευθερίας.
Όταν ο Ντοστογέφσκι έγινε μέλος του κύκλου Πετρασέφσκι, ο Πετρασέφσκι είχε ήδη αρχίσει να παρακολουθείται από την τσαρική μυστική αστυνομία. Τον Ιανουάριο του 1849, ο πράκτορας Αντονέλλι διεισδύει στον κύκλο με στόχο τη συστηματική παρακολούθηση και συλλογή πληροφοριών. Έχουν προηγηθεί οι επαναστάσεις του 1848, που στέλνουν ρίγη τρόμου στις ευρωπαϊκές μοναρχίες, και η ένταξη στον κύκλο, την ίδια εκείνη χρονιά, του Νικολάι Σπέσνεφ, ο οποίος προπαγανδίζει τον σοσιαλισμό με οποιοδήποτε αναγκαίο μέσο, περιλαμβανομένης της «άμεσης δράσης», δηλαδή των τρομοκρατικών ενεργειών. Σταδιακά, ο Σπέσνεφ, με τη βοήθεια των Τσερνόσβιτοφ και Μομπέλι, παίρνει τα ηνία του κύκλου από τον ίδιο τον Πετρασέφσκι, που απορρίπτει τη χρήση βίας και συνωμοτικών μεθόδων. Ο κύκλος χωρίζεται σε μετριοπαθή και «ακτιβιστικά» τμήματα.
Μετά τη δημόσια δήλωση ευπείθειας και υποταγής στην Ορθόδοξη εκκλησία του Νικολάι Γκόγκολ, το μέλος του κύκλου Βησσαρίων Μπελίνσκι συγγράφει παθιασμένη αποκήρυξη του συγγραφέα και μαζί της εκκλησίας, κατηγορώντας την ως υπηρέτρια του φεουδαρχικού δεσποτισμού. Η διανομή της επιστολής Μπελίνσκι φέρνει τις πρώτες συλλήψεις. Ανάμεσα στους εξήντα συνολικά συλληφθέντες για διακίνηση της επιστολής, ο Φιοντόρ Ντοστογέφσκι. Χωρίς να γνωρίζουν ότι έχουν απαλλαγεί της θανατικής ποινής, και με απόφαση του Τσάρου, είκοσι δύο εκ των συλληφθέντων οδηγούνται στο εκτελεστικό απόσπασμα χωρίς να τους δοθεί οποιαδήποτε εξήγηση. Οι πρώτοι τρεις που στήνονται απέναντι στο απόσπασμα είναι ο ίδιος ο Πετρασέφσκι, ο Μομπέλι και ο Γκριγκόριεφ. Ο Ντοστογέφσκι περιμένει έντρομος τη σειρά του. Τελικά η εκτέλεση δεν γίνεται, ανακοινώνεται χάρη απ’ τον Τσάρο, οι φυλακισμένοι αλυσοδένονται και ετοιμάζονται για μεταγωγή στη Σιβηρία.
Στις 24 Μαρτίου του 1856, ο Ντοστογέφσκι γράφει από τα κάτεργα στον Στρατηγό Τοτλέμπεν:
Ήμουν ένοχος, και το γνωρίζω με πλήρη συνείδηση. Καταδικάστηκα για πρόθεση (αλλά μονάχα πρόθεση) να προξενήσω βλάβη στην κυβέρνηση. Νόμιμα και δίκαια δικάστηκα και καταδικάστηκα. Οι σκληρές και επώδυνες εμπειρίες των ετών που ακολούθησαν με συνέφεραν, και άλλαξαν τις απόψεις μου από πολλές απόψεις. Τότε όμως ήμουν ακόμη τυφλός. Πίστευα σε όλες τις θεωρίες και στις Ουτοπίες. […] Ο μονάρχης είναι ευγενής και συμπονετικός. […] Μια σας λέξη και μόνο μπορεί να επιτύχει πολλά με τον αξιότιμο μονάρχη μας, που σας είναι ευγνώμων και σας αγαπά.
Συνηθίζεται οι απαράμιλλες επιθέσεις στον «κρυφό δεσποτισμό» των Ουτοπιών που εξαπέλυσε στη διάρκεια της συγγραφικής του ζωής ο Ντοστογέφσκι—πάνω από όλα, στην παραβολή του «Μεγάλου Ιεροεξεταστή» των Αδελφών Καραμαζόφ και στους Δαιμονισμένους—να αποδίδονται σε μια μοναδικά προικισμένη ικανότητά του να διεισδύει πίσω από τα ουτοπικά ιδεώδη και να διακρίνει τη σκοτεινή τους όψη. Η ερμηνευτική αυτή τάση μπορεί να ευσταθεί. Αλλά τείνει να αποκρύπτει ότι η πραγματική και άμεση πηγή του τρόμου στη ζωή του Ντοστογέφσκι δεν ήταν η Ουτοπία αλλά η καταστολή της. Η δυστοπική επινόηση—θα τη βρούμε, επίσης, στο «Όνειρο ενός γελοίου»—δεν εκκινεί από την Ουτοπία την ίδια αλλά από την απαγόρευσή της. Αποτελεί, υπ’ αυτή την έννοια, ήδη μια έκφραση μεταμέλειας για το ότι κάποιος κάποτε τόλμησε να φανταστεί τον κόσμο διαφορετικά:
Σας ορκίζομαι πως κανένα από τα βάσανα που πέρασα [στα κάτεργα] δεν ξεπερνά αυτό που ένιωσα όταν συνειδητοποίησα το λάθος μου, και είδα πως στην εξορία ήμουν αποκομμένος από τους συνανθρώπους μου και ανίκανος να τους προσφέρω τα ταλέντα μου, τις επιθυμίες μου, τις ικανότητές μου. Γνωρίζω πως τιμωρήθηκα για τις ιδέες μου και τις θεωρίες μου. Όμως οι ιδέες και ακόμη και οι πεποιθήσεις αλλάζουν· αλλάζει ο ίδιος μας ο εαυτός.
Από την ιδέα της γέννησης της δυστοπίας εξαιτίας της συνειδητοποίησης τής κρυφά ή αδήλωτα βίαιης και καταπιεστικής διάστασης της Ουτοπίας στην ιδέα της γέννησής της εξαιτίας της βίαιης καταστολής της ίδιας της Ουτοπικής επιθυμίας, μεσολαβεί μεγάλη, κρίσιμα μεγάλη απόσταση. Η καθιέρωση του Όργουελ και της οπτικής κριτικών όπως ο Πόππερ έχει κάνει γενιές αναγνωστών να θεωρούν δεδομένο το πρώτο· η εν πολλοίς ξεχασμένη ιστορία του πώς και υπό ποιες βιογραφικές και υπαρξιακές συνθήκες ο Ντοστογέφσκι έγινε ίσως ο πρώτος και πιθανότατα ο πιο εμβριθής αναλυτής της μετατροπής του ουτοπικού ιδεώδους σε καταστροφικό για την ψυχική ισορροπία δηλητήριο αναφέρεται από ελάχιστα έως καθόλου στη λογοτεχνική ιστορία. Κατά κάποιο τρόπο, ο φαντασιακός «Μεγάλος Αδελφός» έχει ξεπλύνει τις πράξεις του πραγματικού Τσάρου Νικόλαου του Πρώτου και του καθεστώτος του.
O Αντώνης Μπαλασόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμο Κύπρου, όπου διδάσκει αγγλόφωνη πεζογραφία του 18ου και του 19ου αιώνα, κριτική θεωρία και συγκριτικές λογοτεχνικές σπουδές. Στο ερευνητικό πεδίο έχει δημοσιεύσει πλειάδα άρθρων σε περιοδικά και συλλογικούς τόμους στο εξωτερικό και έχει επιμεληθεί, ανάμεσα σε άλλα, τους τόμους Χώρες της Θεωρίας: Ιστορία και γεωγραφία των κριτικών αφηγημάτων (με τον Απόστολο Λαμπρόπουλο, Μεταίχμιο, 2010), Reading Texts on Sovereignty (με τη Στέλλα Αχιλλέως, Bloomsbury Academic, 2021) και τη νέα έκδοση του The English Utopia του A.L. Morton (Peter Lang, 2023). Έχει επίσης εκδώσει τέσσερις συλλογές ποίησης, μία διηγημάτων (Ο Κύβος και άλλες ιστορίες, Κρατικό Βραβείο Διηγήματος/Νουβέλας Κύπρου 2021) και δύο αφορισμών και δοκιμίων, καθώς και μια ανθολογία αμερικανικής ποίησης σε μετάφραση (Νέα Αγγλία: Dickinson, Frost, Stevens, 2022). Το πιο πρόσφατο λογοτεχνικό του έργο, Το βασίλειο της σκιάς, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θράκα. Ποιήματά του έχουν δημοσιευτεί σε μετάφραση στα περιοδικά Poetica Review, Ekphrastic Review, Evening Street Review και Wayne Literary Review.
