Το Μικρο-Μυθιστόρημα: «Ο Πυρήνας Μέσα μου», του Δ. Στατήρη
Η γραφή της Αναζήτησης
«Το μυθιστόρημα δεν είναι πια η γραφή μιας περιπέτειας, αλλά η περιπέτεια μιας γραφής», Jean Ricardou, 1963, «Pour une théorie du Nouveau Roman».
«Η Αννούλα έχει γαλακτερό δέρμα, χείλη στο χρώμα του ώριμου κερασιού, ένα μάτι πράσινο και ένα καφέ. Πήρε κάμποσο καιρό να καταλάβει ότι το διαφορετικό χρώμα των ματιών της την κάνει ιδιαίτερη και όμορφη, αλλά όταν το πίστεψε η μοναδικότητά της έγινε το ατού της», («Ο Πυρήνας Μέσα μου», σελ.10).
Ο Δημήτρης Στατήρης με το πεζογράφημα «Ο Πυρήνας Μέσα μου», συνθέτει το προφίλ του σύγχρονου καθημερινού ανθρώπου, την ύπαρξη ως κοινωνικό ον και την ίδια στιγμή το ψυχολογικό προφίλ του δημιουργού, την ύπαρξη ως πνευματική αναζήτηση. Μέσα από ένα δομημένο αρχιτεκτονικά σύμπαν, έναν ιστό αντιθέσεων και ανατροπών, επιτυγχάνει, όπως η Άννα με τα δίχρωμα μάτια, να βλέπει και να καταγράφει ταυτόχρονα δυο πραγματικότητες: το εδώ και το εκεί, το παρελθόν και το μέλλον, τον εξωτερικό κόσμο και τον ψυχισμό του. Πετυχαίνει να καταθέσει πάνω στο «γαλακτερό» χαρτί, τη φλόγα των «κερασιών», έναν ύμνο για τη ζωή μέσα από την απώλεια∙ την ομορφιά μέσα από την ασχήμια∙ τον χρόνο μέσα από τη «στιγμή που διανύουμε». Ο Στατήρης θα περιγράψει ισόποσα το λογικό και παράλογο, το ανούσιο και το ουσιαστικό, το πιθανό και το απίθανο, το πραγματικό με την επιθυμία και το όνειρο. Όλα, ισάξια, δίχως κάποιο να υπερτερεί του άλλου, δίχως κάποιο να υπολείπεται του άλλου.
Ο Δημήτρης Στατήρης, ανήκει σε αυτό το είδος δημιουργών που συνεχίζουν και έξω από τα όρια της τέχνης τους. Η «πλαστικότητα» του «Πυρήνα», ξεφεύγει από τα όρια του λογοτεχνικού κειμένου, εγγράφεται ανάμεσα στο κινηματογραφικό σενάριο και την ποίηση, το δοκίμιο και το παραμύθι, τη φιλοσοφία και την ψυχανάλυση, γίνεται κείμενο, εικόνα, κίνηση, γίνεται «λόγος ερωτικός». Μια ηθελημένη συναισθησία που προκαλείται από τη σύγκλιση των τεχνών, των τεχνικών και, προπάντων, όλων των δυνατοτήτων: «πιστεύεις στη ζύμωση των τεχνών, έτσι δεν έλεγες», («Ο Πυρήνας Μέσα μου», σελ.33), ψιθυρίζει μέσα από τον ήρωα ο Στατήρης
«Ο Πυρήνας μέσα μου», από τις εκδόσεις Γκοβόστη, χαρακτηρίστηκε αυθόρμητα ως «νουβέλα», ίσως λόγω της έκτασης των 70 μόλις σελίδων, που θα το κατέτασσε είτε στο είδος της νουβέλας, είτε στο μεγάλο διήγημα. Όμως δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε ότι, εκτός από τον περιορισμένο αριθμό σελίδων και έκτασης, όλα τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του βιβλίου, αφορούν το μυθιστόρημα, όπως για παράδειγμα η εμφανής κεφαλαιοποίηση του σε «σύντομα» κεφάλαια («μικρο-κεφάλαια») με δικό τους τίτλο που κάνει ευδιάκριτα τα κομβικά σημεία της ιστορίας ή πιο σωστά, συνενώνει μικρο-ιστορίες που τελούνται κατά τον χρόνο αφήγησης της βασικής ιστορίας: ο ήρωας αναζητά το μοναδικό «φωτοτυπημένο αντίγραφο» του βιβλίου του.
Κι όμως, ενώ η δομή παραπέμπει στην παραδοσιακή πεζογραφία η μορφή των κεφαλαίων το αναιρεί, καθώς καταργούνται οι παράγραφοι, η παραδοσιακή χρήση των σημείων στίξης, γίνεται χρήση της επανάληψης, της αυτοαναφορικότητας, του εγκιβωτισμού, κ.ά. Το έργο μοιάζει να «κοιτάζει» ταυτόχρονα σε δύο λογοτεχνικές πραγματικότητες, την παράδοση και την πρωτοπορία, έτσι τουλάχιστον όπως την όρισε το κίνημα του «Νέου Γαλλικού μυθιστορήματος» (Nouveau Roman, 1960-1990) ως προς την τεχνική, τις αρχές γραφής και τους «τροπισμούς» των πρωτοπόρων Rob Grillet, Michel Butor, Nathalie Sarrault, Marguerite Duras, ένα κίνημα που ενσωμάτωσε στην γραφή του, όπως εξίσου και ο Στατήρης, δυο κυρίαρχες ιδέες: τον Υπαρξισμό (Σαρτ, Καμύ) και την Ψυχανάλυση (Φρόιντ):
«Δεν ξέρω γιατί το κάνω αυτό, αλλά πιστεύω ότι το μυαλό κάνει συνειρμούς, αναδρομές και υπολογισμούς που δεν φτάνουν πάντα μέχρι την επιφάνεια της συνείδησης και μας αποκαλύπτει τα σημάδια εκείνα τα οποία θα μας οδηγήσουν στο στόχο μας, με τρόπο όχι πάντα λογικό», («Ο Πυρήνας Μέσα μου», σελ.36-37).
Ο Στατήρης όμως πηγαίνει παρακάτω: μειώνει και περιορίζει τις εκτενείς και μακροσκελείς περιγραφές, ενίοτε κουραστικές για τον αναγνώστη. Κάνει τις σκηνές σύντομες, τη γραφή πυκνή, μεστή, ελάχιστη, συγκεντρωμένη στο ουσιώδες, μακριά από φλυαρίες και περιττά, που δεν θα είχαν κάτι περισσότερο να προσφέρουν στην ιστορία, παρά μόνο, ίσως, έκταση σε σελίδες. Ανανεώνει έτσι και προσαρμόζει τη λογοτεχνική φόρμα στις ανάγκες της «βιαστικής» εποχής μας όπου κυριαρχεί η σύντομη φόρμα και τα μικρο-κείμενα, δημιουργώντας έτσι με ιδιαίτερο προσωπικό ύφος, ένα «Νουβό Μικρο-Μυθιστόρημα», που ασφυκτιεί από τα «κλισέ» του παρελθόντος:
«Απορώ πως ζω μαζί σου αφού ολόκληρη η ύπαρξή σου δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα μεγάλο κλισέ απ’ το οποίο δεν μπόρεσες ποτέ να ξεφύγεις και να επικεντρωθείς στα δικά σου μπορώ και θέλω με αποτέλεσμα να αντιγράφεις, στο μέτρο του δυνατού, τις συμπεριφορές των κλασικών με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή, στο μακρινό μέλλον, κάποιος θα ξεθάψει τα αριστουργήματά σου από τούτο εδώ το διαμέρισμα και το όνομά σου θα περάσει στην αιωνιότητα. («Ο Πυρήνας Μέσα μου», σελ.31-32).
Παρά την ρεαλιστική, ενίοτε νατουραλιστική γραφή, «ο ήρωας της νουβέλας δεν έχει όνομα, δεν έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, θα έλεγε κανείς πως λειτουργεί ως κενός καμβάς», γράφει η Ε Θάνογλου (Περιοδικό Θράκα, 4 Φεβρουαρίου 2024). Πράγματι ο Στατήρης, απορρίπτει τον παραδοσιακό ήρωα για τον οποίο γνωρίζουμε τα πάντα και καταργεί την γραμμική έκθεση των γεγονότων και της ιστορίας γύρω από μια πλοκή, στο κέντρο μιας ιστορίας. Καταργεί την ιδέα της γραμμικότητας του χρόνου:
Λες και κάθε φορά που σκαρφιζόμουν μια ιδέα ή μου ερχόταν η περίφημη έμπνευση, εμφανιζόταν μια κλεψύδρα που έβλεπα μόνο εγώ και βούλιαζα για λίγο σε μια σκιά της πραγματικότητας και έπιανα επιτόπου χαρτί και μολύβι και έγραφα για όσο προλάβαινα, γιατί, μόλις η κλεψύδρα άδειαζε, η σκιά εξαφανιζόταν και ήμουν και πάλι εκτεθειμένος απέναντι σε καθήκοντα και υποχρεώσεις μέχρι την επόμενη φορά».
(«Ο Πυρήνας Μέσα μου», σελ.9-10).
Ο «Πυρήνας» είναι το τραγούδι του Χρόνου της Κλεψύδρας, αυτό το ιδιότυπο όργανο μέτρησης του χρόνου που σηματοδοτείται από επαναλαμβανόμενες εκκινήσεις. Η κλεψύδρα σηματοδοτεί το τέλος και η αναστροφή της μια νέα αρχή. Ομοίως, κάθε νέο κεφάλαιο στην μυθοπλασία του Δ.Στατήρη είναι μια νέα εκκίνηση του χρόνου, η χρονική αφετηρία για μια νέα αναζήτηση και μαζί μια νέα αγωνία.
Ο ήρωας αναζητά το βιβλίο «που χρόνια έγραφε», αναζητά τα χαμένα χρόνια που έγραφε, τον χαμένο χρόνο, που θα έλεγε ο Προυστ, αλλά που όσο κι αν τον αναζητά δεν τον βρίσκει ή, φαινομενικά δεν τον βρίσκει: Όσο ο ήρωας αναζητά το βιβλίο ένα νέο βιβλίο γράφεται.
«Ποιος κόκκος μες την κλεψύδρα είναι πιο σημαντικός από τον άλλο;», το ερώτημα διαχέεται στην συλλογή, περνά μες την γραφή με την πανταχού παρουσία του συνδετικού «και», την κατάργηση της τελείας, την επιβολή του «κόμματος». Το «τώρα» είναι ένας κόκκος άμμου, που κυλά για να έρθει στην θέση του ένας άλλος κόκκος, ένα νέο «τώρα», όπως οι αλλεπάλληλες περίοδοι που τρέπονται σε χειμαρρώδεις προτάσεις, όπως μια σύντομη ιστορία δίνει την θέση της σε μια άλλη σύντομη ιστορία. Σαν ενεστώτας που μετακυλά αθόρυβα σε ιστορικό ενεστώτα ή σε ενεστωτικό μέλλοντα. Μεταμορφώσεις του εξωτερικού τοπίου και ταυτόχρονα μεταμορφώσεις του ψυχισμού:
Η σκόνη στο μαρμάρινο δάπεδο και οι κούκλες στις βιτρίνες, η μια χωρίς χέρι η άλλη χωρίς πόδι και μια τρίτη χωρίς κεφάλι, μου προκαλούν περισσότερο νοσταλγία παρά στεναχώρια. Βαδίζω προς το βάθος της στοάς και τα φώτα ανάβουν.
(«Ο Πυρήνας Μέσα μου», σελ.37)
Τα «τοπία» του Στατήρη, άνθρωποι, τόποι ή αντικείμενα, γίνονται εικαστικά σύμβολα που επιτρέπουν συνεχώς νέους συσχετισμούς και αλληγορίες ανοίγοντας τους ορίζοντες του κειμένου και δίνοντας την πρωτοκαθεδρία της ανάγνωσης και της ερμηνείας στον αναγνώστη.
«Το μυθιστόρημα δεν εξετάζει την πραγματικότητα, αλλά την ύπαρξη. Κι η ύπαρξη δεν είναι αυτό που έγινε. Η ύπαρξη είναι το πεδίο των ανθρώπινων δυνατοτήτων, όλα όσα ο άνθρωπος μπορεί να γίνει, όλα όσα είναι ικανός να κάνει».
(Μίλαν Κούντερα, Η τέχνη του μυθιστορήματος, μτφρ. Φίλιππος Δρακονταειδής, Εστία, Αθήνα 1988, σελ. 54.)
Ο πυρήνας είναι το Μικρο-Μυθιστόρημα της «αναζήτησης» ενός «κέντρου» που όλο μετατίθεται, γλιστρά και απομακρύνεται μιας και η απώλεια, η κάθε απώλεια, μεταθέτει το κέντρο μας και απαιτεί επαναπροσδιορισμό της ύπαρξης. Απαιτεί μια νέα οπτική, μια νέα αντίληψη. Μια νέα γραφή. Με μια αόρατη «κλεψύδρα» και μια εσωτερική «πυξίδα», αναζητά να καταγράψει τον χάρτη της ύπαρξης, στον χωροχρόνο που δεν είναι τελικά κάτι αόριστο «εκεί έξω», αλλά κάτι σαφώς συγκεκριμένο μέσα μας: «ο Πυρήνας», «ένα αθέατο και άγρυπνο μάτι»:
«Ίσως να υπάρχει μέσα μου μια εσωτερική πυξίδα που με κατευθύνει στα τυφλά. Ένα αθέατο, άγρυπνο μάτι. Ο πυρήνας, μέσα μου», (σελ.53).
«Ο Πυρήνας» του Δημήτρη Στατήρη είναι το «Μικρο-Μυθιστόρημα» της «Αναζήτησης» και προτείνεται στον αναγνώστη όχι «ως γραφή μιας περιπέτειας» αλλά ως «περιπέτεια μιας γραφής», (Ζαν Ρικαρντού).
Το έντεχνο και ιδιαίτερο εξώφυλλο της έκδοσης, έργο της εικαστικού Ελένη Σαρλή, πλαισιώνει εύστοχα την έκδοση καθώς μοιάζει να αποτυπώνει με ενόραση και διορατικότητα, μέσα από τη διαφάνεια, τα περιγράμματα και την «δυαδικότητα», την ουσία του «πυρήνα» που ακολουθεί. Η ώσμωση των τεχνών αναμφίβολα προάγει τον πολιτισμό.
Βιογραφικό Σημείωμα
Η Αριστέα Τσάντζου είναι φιλόλογος Γαλλικής Γλώσσας και ειδική επιστήμονας Θεωρίας της
Λογοτεχνίας.
