Τὸ εἰπωμένο μὲ ἐκδικεῖται/ καὶ ἀνεξιχνίαστο μένει πάντα το ὑπαρκτὸ, μας λέει ο Λεοντάρης διχοτομώντας ανάμεσα σε εκείνο που ειπώνεται και σε εκείνο που υπάρχει. Ανάμεσα στον λόγο και την πραγματικότητα. Κι η σχέση μεταξύ των δύο διόλου νηνεμής: Μας διώχνουνε τα πράγματα σημειώνει ο Καρυωτάκης, γράφοντας εκδικούμαστε τα πράγματα συμπληρώνει ο Καρούζος, φανερώνοντας μια σχέση συγκρουσιακή και αναβράζουσα. Αυτή ακριβώς την εμπύρετη σχέση διάλεξα να εξερευνήσω στις Γεωγραφίες των Φριτς και των Λανγκ, στο τρίτο ποιητικό βιβλίο του Θωμά Τσαλαπάτη, από τις εκδόσεις Εκάτη (2018), γιατί την θεωρώ κομβική για να μυηθούμε το σύμπαν του έργου, σε ένα από τα πολλαπλά ενδεχόμενά του.
Οι Γεωγραφίες των Φριτς και των Λανγκ εκτείνονται σε τέσσερις βασικούς άξονες- καταβυθίσεις: Το Ξημέρωμα και απόφαση των Φριτς και των Λανγκ, Η ωμότητα των πραγμάτων, Ο πόλεμος σε αυτά τα μέρη και οι Εκβολές των Φριτς και των Λανγκ. Οι άξονες αυτοί δεν οριοθετούν μόνο χωροχρόνους, μας κλείνουν το μάτι για συμβάντα-όρια που δίνουν το στίγμα ολόκληρου του έργου.
Ξημέρωμα και απόφαση των Φριτς και των Λανγκ. Ξημερώνει και οι Φριτς και οι Λανγκ, αποφασίζουν την κατάβαση: κατεβαίνουν, συνεχίζουν να κατεβαίνουν, κάτω πιο κάτω. Έχοντας ως προορισμό το πράγμα, το αντικείμενο-γειωμένο συμβάν. Εκεί που στέκουν τα πράγματα αγκαλιά με τη διάρκειά τους, εκεί που το αντικείμενο συνιστά ορυκτό γεγονός. Κατά την καθοδική αυτή μετατόπιση, μαθαίνουμε ποικίλες πληροφορίες για την ιδιοσυγκρασία των Φριτς και των Λανγκ και τις συνήθειές τους. Κοντοστεκόμαστε, όμως, σε μια γαργαλιστική ιδιότητά τους:
Είναι χρόνια τώρα που κανένας φόνος δεν συντελέστηκε χωρίς την παρουσία ενός Φριτς ή έστω ενός Λανγκ. Παρά την έκπληξη και τη δεδομένη καχυποψία που γεννά ένα τέτοιο παράδοξο γεγονός, δεν υπάρχουν μαρτυρίες για την εμπλοκή ενός Φριτς ή ενός Λανγκ στη φονική επιτέλεση. (σελ. 21)
Ομολογείται η πληθυντική πράξη του φόνου, χωρίς να κατονομάζεται ο θύτης, το θύμα ή το επακριβές έγκλημα. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι οι Φριτς και οι Λανγκ παρίστανται ως αυτόπτες μάρτυρες. Το υπονόημα, ωστόσο, παραπάνω από λανθάνον, επιτάσσει την εξακρίβωσή του, ωθώντας μας στον επόμενο φριτσλανγκικό άξονα, την ωμότητα των πραγμάτων. Εδώ εμφανίζεται για πρώτη φορά η φωνή σε πλαγιογράμματη γραφή, μια φωνή που συγκροτεί ένα εγκλειστικό «εμείς», και συνάμα ένα αποκλειστικό «αυτοί», ή ακριβέστερα ένα αποκλειστικό «αυτά»:
Τα αντικείμενα μάς πολέμησαν. Τα αντικείμενα μάς έφεραν, στην κατάσταση που βρισκόμαστε … όσο κι αν προσπαθούμε, αυτά μας κυκλώνουν… αν μείνεις ακίνητος τα αντικείμενα θα σε πνίξουν… τα αντικείμενα μάς πολεμούν.
Πόλεμος ανάμεσα στα πραγμάτα και στο εμείς. Πόλεμος σε αόριστο, ενεστώτα, μέλλοντα. Με τα πράγματα, μες στην ωμότητά τους, να αποκτούν διαστάσεις πνιγηρές, εφιαλτικές. Εδώ, εκτός από την αγγελιοφόρα φωνή, για πρώτη φορά εμφανίζονται στα ποιήματα τίτλοι-αντικείμενα μέσα σε αγκύλες: πόρτες, σεντόνια, λεξικά, τραπέζι, τοίχοι, γέφυρες, κάννες των όπλων, διαβάσεις, κιβώτια ταχυτήτων, κουρτίνες, φάκελοι, υπογλώσσια. Βρισκόμαστε σε ένα στάδιο προγενέστερο της λέξης. Τότε που κάθε πράγμα υπήρχε ξεχωριστά, μέσα από το βίωμα, κι όχι τσουβαλιασμένο σε μια ομάδα ομοειδών αντικειμένων. Κάθε λέξη συνιστά μια γενίκευση και μια αφαίρεση, μας λέει ο Βιγκότσκι (Χριστίδης 1991). Γενίκευση γιατί αναφερόμαστε σε μια οντότητα ως εκπρόσωπο μιας κατηγορίας αντικειμένων και αφαίρεση, γιατί τα αντικείμενα αποσπώνται από την «ολότητα της συγκεκριμένης εμπειρίας μέσα στην οποία βρίσκονται ενσωματωμένα». Με άλλα λόγια, οι λέξεις εξοστρακίζουν τα πράγματα, αν δεν τα φονεύουν. Και τα πράγματα πώς αντιδρούν; Αντεπιτίθενται: Τα αντικείμενα βγήκαν από τις λέξεις και δεν μπορούμε να τα πούμε (σελ. 59).
Έτσι, περνάμε στον τρίτο άξονα του βιβλίου, τον πόλεμο σε αυτά τα μέρη. Οι Φριτς και οι Λανγκ παρόντες στην αιματοχυσία. Στην επικράτεια αυτή που επιμένει να ορίζει το μέγεθός της με βάση τον αριθμό των νεκρών της. Οι ζωντανοί απλώς θα προστεθούν στον πληθυσμό της (σελ. 64). Οι Φριτς στο πλευρό των Λανγκ. Οι Φριτς εναντίον των Λανγκ. Κατρακύλα από την κορυφή της φωνής ίσα στη ρίζα της ράχης (σελ. 72). Σημαίνοντα κατά σημαινομένων. Σιωπηλές παρουσίες να επινοούν τον κόσμο απ’ όλα όσα σιωπούν. Η λέξη ήταν αυτή που μας εξανθρώπισε (ό.π.), η εκδίκηση των πραγμάτων μας επιστρέφει στο ζώο. Τραντάζει το μέσα ουρλιαχτό (σελ.80).
Βρισκόμαστε τώρα στις Εκβολές των Φριτς και των Λανγκ. Στον απόηχο του πολέμου. Οι Φριτς και οι Λανγκ συνεχίζουν την κάθοδό τους προσπαθώντας με την παλάμη τους να καπακώσουν το χάος (σελ.96). Η γλώσσα ξεφλουδίζει, το συμβάν αποκαλύπτεται αναβαπτισμένο, ανασυστήνοντας τα έσω: Είναι η ώρα που σημαίνει από την αρχή τα σπλάχνα μου (σελ. 102).
Ψάχνοντας μια διακειμενική σχέση με τον Αυστριακό σκηνοθέτη Φριτς Λανγκ (δύσκολα αποφεύγεις το ολίσθημα), θα μπορούσε να δει κανείς τις Γεωγραφίες των Φριτς ως μια αλληγορία της ταινίας Μετρόπολις (1927). Γιατί η συλλογή δρα και ως ένα ποιητικό θρίλερ όπου η αριστοκρατική ελίτ του ανωτέρου επιπέδου, οι λέξεις, υποτάσσουν τους/τις εργάτες/τριες-πράγματα, και τα αναγκάζουν να τροφοδοτούν το πάνω επίπεδο μέσα από διαδικασίες αφαίρεσης και γενίκευσης. Μέχρι που εκείνα αποφασίζουν να επαναστατήσουν. Η σύνδεση αυτή, παρόλο που έχει κάποιο ενδιαφέρον, είναι κοντόφθαλμη. Γιατί αποκρύπτει μια άκρως σημαντική διεργασία: την απόσπαση μιας οντότητας (εδώ τον Φριτς Λανγκ) από την ηχητική εκφορά της και τον εμποτισμό της με νέα σημαινόμενα, με ένα καινούργιο βίωμα. Με τον τρόπο αυτό, ο ποιητής μας εισάγει σε ένα αλλόκοτο, μα και τόσο οικείο, σύμπαν, όπου η γεωγραφία μετουσιώνεται σε γεγονός, η γλώσσα σε πλοκή, και εντέλει σε συμπλοκή.
Βιβλιογραφία:
Χριστίδης, Α.-Φ. [1991] 2002. Λέξη και κείμενο. Στο Όψεις της γλώσσας, 67-70. Αθήνα: Νήσος. (http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_01/02.html)
