11
Η ΤΕΧΝΗ ΓΕΝΝΙΕΤΑΙ μέσω της μορφής. Ζει και πεθαίνει για το
περιεχόμενο. Ο στίχος «Στον ουρανό της ταπεινότητας
υπάρχει η Μαρία»,
δεν λέει σήμερα πλέον αυτό που θα μας έλεγε, πριν εξακόσια
χρόνια. Κι
όμως ο στίχος είναι πάντα ο ίδιος. Αλλά για να
αποσιωπήσουμε τα
υπόλοιπα, ακόμη και η γαλάζια λέξη ουρανός έχει άλλη
έννοια, αφού τον
οργώνουν πλέον αεροπλάνα και βρέχει βόμβες. Δημιουργεί
άλλες
συσχετίσεις.
14
ΓΙΑ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ όπως και για να καταλάβουμε την τέχνη, ένα
πράγμα πάνω απ’ όλα είναι απαραίτητο: να έχουμε διατηρήσει μέσα μας την
παιδικότητα, που όλη η διαδικασία της ζωής εξάλλου τείνει να την εξοντώσει, ο
ποιητής είναι ένα παιδί που μένει έκπληκτο από τα γεγονότα που του συμβαίνουν ως
ενήλικος. Όμως, μέχρι ποιου σημείου ενήλικος:
Αγγίζουμε εδώ μια από τις διαφορές που ξεχωρίζουν τη
μείζονα από την ελάσσονα ποίηση. Μόνον εκεί όπου το παιδί και ο άντρας
συνυπάρχουν σε όσο το δυνατό ακραίες μορφές, μέσα στο ίδιο άτομο, γεννιέται – βοηθούντων
πολλών άλλων περιστάσεων- το θαύμα: γεννιέται ο Δάντης.
Ο Δάντης είναι ένα μικρό παιδί που εκπλήσσεται
συνεχώς με όσο συμβαίνουν σε ένα μεγάλο άντρα: ένα πράγματι «δύο σε έναν».
Δείτε πως ο μικρός Δάντης ανασκιρτά, φωνάζει, φωτίζεται από χαρά, τρέμει από οργή
και (προσποιητό) τρόμο, ενθουσιάζεται, εκτίθεται, ταπεινώνεται από φιλαρέσκεια,
εξυψώνεται μέχρι τα άστρα μπροστά στα εξαιρετικά γεγονότα τα οποία, με
ενδιάμεσο τον ίδιο, γεννούν τον Δάντη με την τήβεννο και την γενειάδα στο
πρόσωπο! Αχ, πόσο τον διασκεδάζουν εκείνες οι αμοιβές και οι τιμωρίες (κυρίως
οι τιμωρίες) εκείνοι οι διάβολοι και οι άγγελοι, εκείνοι οι «ευγενείς θυρωροί»
εκείνοι οι ζωντανοί και οι νεκροί που είναι πιο ζωντανοί από τους ζωντανούς! Τι
απίθανο ταξίδι!
Πώς να ελπίζουμε σε μεγαλύτερες γιορτές και
φωτοχυσίες; και απέναντί του, εχθρός και σύμμαχος ταυτοχρόνως ο Δάντης με όλα
τα φοβερά πάθη της εποχής τους και της ώριμης ηλικίας του, να αγωνίζεται μόνος εναντίον
όλων (λιγότερο κατά του ίδιου του εαυτού του ) να τον διαψεύδουν συνεχώς τα
γεγονότα, κι αυτός πάντα σίγουρος πως έχει δίκιο κι επομένως πάντα
παραληρηματικός και πάντα με τα μάτια πεταμένα έξω από μίσος κι αγάπη.
Ενώ ο άντρας
υπερτερεί σε σχέση με το παιδί (ο Μοντάλε μας υπέδειξε για αυτήν την περίπτωση
το δοξασμένο όνομα του Γκαίτε), ο ποιητής (ως ποιητής) μας αφήνει αδιάφορους.
Εάν πάλι υπάρχει το παιδί, ένα πάνω στο μίσχο του αναπτύχθηκε μόλις ένας
υποτυπώδης άντρας, έχουμε τον «ποιητή Puer» (τον Πάσκολι) και αισθανόμαστε
ανικανοποίητοι και κάποια ελαφρά ντροπή.
18
ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΚΑΠΟΙΑ ΗΛΙΚΙΑ δεν μπορείς να συζητάς. Μπορεί
μόνον να διδάσκεις ή να μαθαίνεις. Να μαθαίνεις θα ήταν – για άλλη μια φορά ευχής
έργον. Όμως ποιος μπορεί να διδάξει σε ένα γέρο; πρέπει να μάθει από μόνος του
ή να εξαφανισθεί.
19
ΔΕΝ ΕΧΩ ΤΙΠΟΤΑ ΝΑ ΠΩ στους φιλοσόφους. Ούτε εκείνοι έχουν
να πουν κάτι σε μένα. Καθώς τους προσεγγίζω, γίνονται ρευστοί: διαστέλλονται στο
οικουμενικό για να μην τους αγγίξω σε ένα και μόνο νευραλγικό σημείο. Όλα τα
συστήματα τους είναι μπαλώματα που κρύβουν μια «ρήξη της πραγματικότητας». Οι
ποιητές υπόσχονται λιγότερα και αποδίδουν περισσότερα.
29
Η ΡΙΜΑ μπορεί να είναι τετριμμένη όπως fiore / amore, ή να
δημιουργεί αναπάντεχες συσχετίσεις. Όμως, τότε μόνον είναι σωστά τοποθετημένη όταν,
μετατρέποντας τη σύνθεση σε πρόζα, δεν μπορείς να αντικαταστήσεις τις λέξεις
που ομοιοκαταληκτούν χωρίς να βλάψεις την σημασία τους.
31
ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ – εκ φύσεως επαναστάτης. Είμαι συντηρητικός του
πιο σπάνιου είδους. Κατάλαβα εξαρχής, πως πολλά πρέπει να θυσιάσει όποιος θέλει
να διατηρήσει την ουσία. Ένας πούρος συντηρητικός δεν σκέφτεται έτσι, ή
καλύτερα δεν σκέφτεται καθόλου. Απλώς υποφέρει από δυσκοιλιότητα.
35
Ο ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ φαίνεται να διακατέχεται μόνον από μια επιθυμία:
να φτάσει το γρηγορότερο δυνατόν στο δύο χιλιάδες.
38
Η ΓΡΑΦΟΜΗΧΑΝΗ – προάγγελος της εκτύπωσης- προκάλεσε στην ποίηση
και στους ποιητές μια ευεργετική επίδραση διαβρωτική του περιττού. Ήταν όμορφο
να κτυπάς στην γραφομηχανή ένα ποίημα του Ουνγκαρέτι της πολεμικής περιόδου.
Άλλα ένα μεγάλο αισθηματικό ποίημα!
44
ΓΙΑΤΡΟΙ. Δεν υπάρχει σχεδόν άλλη διαφορά ανάμεσα σε έναν
καλό και
έναν κακό γιατρό παρά αυτή: ο πρώτος είναι ερωτευμένος με
την ίαση, ο
δεύτερος με την νόσο. Ο κακός γιατρός «δεν επιθυμεί» να
θεραπεύσει
ριζικώς τον άρρωστο. Αλλά να τον ανακουφίσει από τους
πόνους. Έτσι, ο
πελάτης ευγνώμων ξαναγυρίζει.
(Ο διαλογισμός μου είναι – προφανώς – ασύνειδος. Ή
περίπου…)
68
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ. Γιατί οι καλλιτέχνες, ακόμη και εκείνοι που
έχουν την
πιο βαθειά, εσωτερική και δικαιολογημένη συνείδηση της
αξίας τους,
είναι τόσο απαρηγόρητοι μπροστά στην αποτυχία.; «Μα δεν
σου αρκεί»
ρωτούσε μια γυναίκα κάποιον από αυτούς τους απαρηγόρητους
«δεν σου
αρκεί να ξέρει αυτό που έκανες;» Προφανώς, δεν αρκούσε. Το
έργον
τέχνης είναι πάντα μια εξομολόγηση και όπως κάθε
εξομολόγηση,
επιζητεί την άφεση. Μη επιτυχία ισοδυναμεί με άρνηση και
άφεση.
Φαντάζεσθε τι επακολουθεί.
78
ΤΟΣΟ ΟΜΟΡΦΟΤΕΡΟΣ είναι ο Ρακίνας, όσο περισσότερο είναι
Γάλλος. Και ο Λεοπάρντι άλλο τόσο, όσο είναι Ιταλός. Υπάρχει κάποιος μεγάλος Γερμανός
για τον οποίον θα μπορούσε να ειπωθεί κάτι παρόμοιο;
Οι μεγάλοι Γερμανοί συγγραφείς – ο Γκαίτε, ο Χάινε, ο
Νίτσε και άλλοι επίσης – είναι περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους άλλων χωρών
γεμάτοι βρισιές για την πατρίδα τους. Σίγουρα την αγαπούν, όμως διαφορετικά απ’
ό,τι οι Ιταλοί και οι Γάλλοι.: δεν επιθυμούν να της μοιάσουν.
80
A LA RECHERCHE
DU TEMPS RERDU.Το ωραιότερο βιβλίο που έγραψε ποτέ γυναίκα. Κρατά
συντροφιά τον αναγνώστη με ένα ατέλειωτο απολαυστικό κουτσομπολιό. Ένα
κουτσομπολιό που γίνεται μεγάλη ποίηση.
88
Ο ΕΠΑΙΝΟΣ που θα μου άρεσε (και αντί του οποίου δέχτηκα
μια μομφή): έκλαψε και κατάλαβε για όλους.
96
ΠΕΝΝΑ. Η αξιαγάπητη αγνότητα αυτού του ποιητή προέρχεται
απ’ το γεγονός ότι μας έδωσε – χωρίς να θέλει ούτε αυτός, ούτε εμείς – τα από μακρού
αναμενόμενα τραγούδια της μητρότητας.
Το βρήκα το αγγελούδι μου
Σε ένα ύποπτο σινεμά
Κάπνιζε ένα τσιγαράκι
Και είχε τα μάτια του υγρά
Έτσι θα μιλούσε (αν ήξερε να εκφράζεται) μια μητέρα που θα
εύρισκε αναστατωμένο από την εφηβεία, τον αγαπημένο της γιο που το’ χε σκάσει
από το σπίτι. Ή να προτιμάτε (αλλά κάνει το ίδιο) είναι η Αφροδίτη που μας
μιλάει για το μικρό της Έρωτα.
136
ΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ. Οι ποιητές (αυτό πια το
ξέρουν όλοι) είναι εγωκεντρικοί. Γι’ αυτούς ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει, μόνον
που περιστρέφεται αποκλειστικώς γύρω από το άτομο τους. Οι φιλόσοφοι (μεταφυσικοί)
προχώρησαν ακόμη πιο πολύ στο δρόμο της παλινδρόμησης: ήταν εγωσυμπαντικοί.
137
ΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ (εννοώ κυρίως τους λυρικούς ποιητές) ή είναι
παιδιά που τραγουδούν τις μητέρες τους (ο Πετράρχης) ή μητέρες που τραγουδούν
τα παιδιά τους (δες π. χ παραπάνω αρ. 96) ή (κι αυτή η τελευταία περίπτωση είναι
σπανιότερη: ο Σαίξπηρ στα σονέτα του; ) το ένα και το άλλο μαζί.
Θα λέγαμε πως η λυρική ποίηση (με πολλές αντίθετες
εκφάνσεις) δεν μπορεί να σπάσει αυτό το μαγεμένο κύκλο, κι ακόμη πως κρατάμε
εδώ επιτέλους, την ουσία της ποιητικής έμπνευσης.
138
Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ. Εκπλήττει όποιον συναναστρέφεται
κάπως στενά τους ποιητές, πως ο καθένας θεωρεί τον εαυτό του, καλή την πίστη,
ότι είναι ο πρώτος αν όχι όλων των εποχών και όλων των χωρών, τουλάχιστον της
εποχής του και της χώρας του. Να αμφισβητήσεις αυτή την πεποίθησή τους είναι
σαν να τους μαχαιρώνεις. Και δεν αναφέρομαι στους δύο τρεις που θα είχαν κάθε
λόγο να εκφράσουν μια παρόμοια πεποίθηση. Γιατί παρατήρησα πως όλοι αδιακρίτως
όσοι γράφουν στίχους, ακόμη και οι νούλες, ακόμα και οι ατάλαντοι, τρέφουν για
τον εαυτό τους την ίδια εκτίμηση. Σκέφτεται κανείς πως η πεποίθησή τους είναι –
για άλλη μια φορά – ένα πιστεύω απριόρι, το οποίο παράγεται από κάποιο (λίγο ως
πολύ άγνωστο) μηχανισμό αναπλήρωσης, και πως κάθε ποιητής πρέπει να έχει – εξαρχής
– ο πρώτος ποιητής της Ιταλίας. Και πως χωρίς αυτήν την εσωτερική και
απαραίτητη γι’ αυτούς πεποίθηση ίσως να μην είχε γραφεί ποτέ στον κόσμο ούτε
ένας στίχος κακός ή κακός. Το οποίον – αφού οι άσχημοι στίχοι περνούν και οι
καλοί μένουν, τουλάχιστον για ένα μικρό χρονικό διάστημα – σημαίνει πως θα
στερούμασταν (σ’ αντάλλαγμα μιας εξίσου προβληματικής ιάσεως) κάτι από την
ομορφιά του κόσμου.
